‘Sa Gihapon, Palangga, ang Uran’

Pangga Gen/taga-uma@manila

Rugya maistar ang dugang nga mga pamilya halin sa mga komunidad nga naduraan kang balay kag mga palangga sa kabuhi bangud sa Bagyo Pablo kang Disyembre 2012. Amo dya ang hitabo nga nagabugkos sa dyang GK Village. Sa nakita n’yo sa litrato, gagmay kag nubo lang dya nga balay, uniporme, de-kolor, himo sa semento. Para sa mga pamilya rugya, ang pag-istar sa amo nga balay kag komunidad pagbangon ka anda dungog kag paglaum para magpadayon tinguha sa pagkabuhi nga mapuslanon.

Na-post ko sa akun Facebook page ang pira ka mga litrato. Rugya, gusto ko ipaambit ang tatlo ka imahen – mga reyalidad – nga tuman nagtandug kanakun:

Kag Rugya Nag-istar ang mga Bato

May barangay Andap. Duro kuno ang mga resort rugya nga nakilala dya bilang isara sa mga tourist spot sa Compostela. May simbahan, s’yempre. Kag amo lang dya ang nabilin. Naistorya kang pari sa misa nga ang mga nakapanago rugya, nakadangup, kang magbagyo, amo ang mga nasalbar. Amo nga mapatindog sanda ka tower bilang memorial marker/site sa pagdumdom kang natabo; agud indi malipat.

Ano ang dapat dumdumon? Nga dya kauna sangka masadya nga barangay, mahimo parehas kang tagsa-tagsa natun ka barangay nga ginhalinan sa probinsya. Kag kadya wara run kundi sangka malapad nga lugar nga ginaistaran kang mga bato. Duro nga mga bato, ragkul nga mga bato! Istorya nanda, adlaw-adlaw may ragkul kag duro nga mga trak nga nagahakot kadyang mga bato halin pa kang Disyembre pero andut daw indi maubos.

Samtang nagapanaw kami sa pagrosaryo rugya, napamangkot ko sa kaugalingon kon ano ang ginahambal kadyang mga bato. Napensar ko ang imahen ka mga mga bato sa literatura, sa pelikula, sa kasaysayan, sa Bibliya: si San Pedro may bato; ang espada ni King Arthur -Excalibur – ginbunot sa bato; may bato bantiling, ang ginakuon nga pinakatigdas; may bato si Ding ni Mars Ravelo nga kon tunlon magtigbaylo kana kay Darna! Himo ang mga kilala nga simbahan sa nanari-sari nga klase ka bato, amo man ang mga sagrado nga tore parehas kang Borobodur.

Gindara ako kadyang pamensarun sa mga tinaga nga awe, grandeur, magnificence nga naputos man sa mga tinaga nga ruins, loss, decay - rebirth.

Kinahanglan ko pa kang panahon para dugang pamensaran dyang mga butang. Pero para sa mga taga-Andap, amo dya ang kamatuoran sa andang kabuhi.

Ang Ginatawag nanda nga ‘Tent City’

Parehas man kadyang ‘tent city.’ Nakapisik ako kang mabatian ko dya sa amun local guide sa bus samtang ga-byahe kami pa-Andap. Kon pamatian mo, abi mo may mayad kag nami sa dyang ngaran kang lugar nga kinahanglan itudo nga daw tourist attraction.
Daw mga makul dya nga nagaturubo sa lupa. Mga panimalay nga nagaistar sa tent nga may tatak kang mga internasyonal nga ahensya, donasyon. Sanda ang gina-target nga recipient kang mga balay sa Gawad Kalinga Village, pero hay depende man sa kon sin-o rapit sa gobyerno.

Ano ang mahimo nanda bilang biktima kang bagyo kundi ang magpasalamat sa gobyerno kag mga ahensya nga nagadara kang bulig. May mga nagapanilhig sa palibot, may nagapamulad ka bayo, may nagasiripal nga bata kang manaug kami para maglantaw kang iba pa nga site kang Gawad Kalinga sa marapit. Daw sala ang pagbuol ka andang mga litrato bangud man-an mo nga duro pa nga bulig ang kinahanglan nanda kag bilang bolunter sa amo nga tion, ginakilala mo man ang imo limitasyon.

Wara it romantiko sa kaimulon kag kabudlay pero siguro may sagrado sa pagkarangga kang mga butang kag pagkadura ka mga naandan natun nga gamit, pamensarun, baratyagon, pagginawi, katawhay. Nga siguro ang dungog kag dignidad natun bilang tawo matuod makita sa kon ano ang sarang natun ipaiway, itugyan, ipaambit, isakripisyo.

Nadumduman ko ang sangka binalaybay nga nasulat ko bangod sa Bagyo Frank nga nagdalasa sa Panay kang 2008, ang “Sa Gihapon, Palangga, ang Uran.” Rugya ang pagpaambit kang darwa ka urihi nga seksyon:

5.
Kang madason nga gabii,
dyang istorya nagdara kanakun
sa tupad kang atun mga abyan.
Isara ka panyapon kang karne, mainit nga kan-un,
kang laswa nga wara ko nagisa, kag maramig nga tubig.
Naglupad pagguwa sa akun baba ang mga karton
kang bayo, ang bug-at kang mga gamit, ang pagka-anod
kang kuwarta sa mga tinuig nga pag-obra -
Ang katapusan kang kalibutan.
Sa una nga higayon,
nabatian ko ang akun limug.
Isara ka hibi nga natago sa bato-bantiling
sa baryo sa diin ako nabata.
Nabatian ko ang hiribiun kang kabataan, kang bata
nga wara pa naputos sa akun taguangkan.
Nakita ko ang alima kang akun nanay, ang pagrosaryo
kang kamal-aman, ang anda pagsala-sala sa pagtabang
sa anda kaapuhan. Nagkurudug ako sa pag-alsa kang hangin
sa mga balayan, sa pagwaswas kadya sa semento nga karsada,
sa pagkatumba kang mga sarakyan, kang akasya sa atubangan.

Nagkasubu, palangga, ang tanan natun nga abyan,
nga daw pareho lang sanda man kang bagyo nalubsan.
Bisan sa radyo kag tv lang nanda naman-an
kang masunod nga adlaw. Nagtugro sanda kang bulig.
Ang akun bug-os nga kalag nasudlan kang ospital
kang mga banwa, kang marapit kag marayu nga mga baryo
nga gintukadan kang mga kaluoy kag pagpabugal:
mga ayuda nga naglubas sa pag-irinaway kang mga politiko.

Ang akun pagtuo naputos kang de-lata kang sardinas,
pakete kang noodles, kaha kang posporo, isara ka gantang nga bugas.

Nagpauli ako katong gabii
nga angay lang wara it kamatayon
nga nagpatunga kag nagasunod kanakun.
Daw sa ginduyan ako kang karsada sa kalipay kag paglaum.
Nagtubo dya sa akun dughan nga daw makul sa uhot
nga nag-ulhot sa igo kang kilat, daw putot kang kurbasa
sa pamanagbanag kang kaagahun; ituk nga nagpakadlaw
kanakun. Nag-inom ang akun lawas kang kasanag
kang bulan kag mga bituon. Nagharuk ako sa kagab-ihun
nga nagahiribiun sa pagdamgo kang bag-ong tubig
nga magahagunos sa busay sa lasang nga atun pangitaun.
Kag sa atun gripo, tubig nga nagabuhi, nagabuhi:
bag-o ka pa makapauli, matukiban ko run ang ana kadya likum.

6.
Kadyang aga ginbisita ko ang hardin
nga gintamnan ko kang rosas.
Ginhanduraw ko ang ana buskag:
mapula parehas kang akun dughan,
malabug ang ana mga sanga
parehas kang imo pagkadura.
Rugya ka pa, sa gihapon, palangga.

May ambon nga nagakarupsak sa akun ulo
kag sa akun buhok nagailig ang kahidlaw.
Naghanda ako kang bag-o nga hardin.
sa di-marayu, sa pihak kang karsada, ang atun uma.

Sa tupad kang rosas, nagtanum ako kang santan,
kang bogambilya, kang kamote kag tagabang.
Sa tunga kang akun kahidlaw, dyang hardin.
Sa tunga kang akun mga tudlo nga magahapulas
kang imo uyahon, dyang mga sanga, dyang mga siit,
dyang mga dahon, dyang mga putot kag buskag.

Kahumut.

Magaduaw ako rugya nga may dara nga karantahun.
Kag sa mga gabi-i, magaturug ako,
ilabi na sa liwan nga pag-abot kang uran.
Bangud sa katapusan, palangga,
wara it mas marahalun –
indi ang kaambong,
indi ang kamatuoran,
indi ang kalipay,
indi ang kabuganaan,
bisan pa ang paghigugma,
kundi ang pagkadura lamang, ang pagkadura.