Pagpanaw-panaw
Lubad ni Genevieve L. Asenjo kang “Walking Around” ni Pablo Neruda

Natabuan nga nakapuyan ako mangin tawo.
Natabuan nga nagsulod ako sa mga paratahian kag mga sinehan
arikutoy, kabalan, daw nalamog nga pato,
nagakapa-kapa sa tubig kang busay kag abo.

Ang dapug kang mga paraguntingan nagapa-gaab kanakun.
Luyag ko lamang kang paghuway kang mga bato ukon kang tela nga lana,
Luyag ko lamang indi makakita kang mga establisimento ukon mga hardin,
ukon baraligya, ukon antipara, ukon mga elevator.

Natabuan nga nakapuyan ako sa akun mga kahig kag mga tudlo
kag sa akun buhok kag haron.
Natabuan nga natak-an ako mangin tawo.

Pero hay mahimo masadya
mang-gulpi kang abogado nga may tangkay kang rosas
ukon magpatay kang madre samtang ginahanihan.
Mahimo manami
magdiretso panaw sa mga karsada nga may gakurbada nga kutsilyo
kag magsinggit hasta mangusog ako sa kamatayon.

Indi ko luyag magpadayon nga mangin ugat sa kadulom,
nagatiyog, naunyat, nagakudug sa katuyo,
paidalum, sa nahurom nga kusog kang lupa,
nagasuyop kag nagapamensar, nagakaun kada adlaw.

Indi ko luyag para sa kaugalingon kang duro nga kapaslawan.
Indi ko luyag magpadayon bilang ugat kag rulubngan,
sa idalum lamang, sangka baul nga may mga bangkay
nagatiskug sa karamig, nagatagumatayon sa kasakit.

Amo ra nga ang Lunes nga adlaw nagaupos parehas kang petrolyo
kon makita na ako nga nagaparapit sa akun mala-preso nga uyahon,
kag samtang dya nagalubas, nagaugayong parehas kang pilasun nga karito,
kag nagatikang sa mainit nga dugo paagto sa gabi-i.

Kag ginatulod na ako paagto sa sangka kilid, paagto sa pira ka mabasa nga mga balay,
pasulod sa mga ospital sa diin ang mga tul-an nagarala-aw sa mga bintana,
pasulod sa sangka baraligyaan ka sapatos nga may dapug kang langgaw,
paagto sa mga kalye nga makaharadluk parehas kang mga guab.

May may duag-asupre nga mga pispis kag makangiridlis nga mga tinae
nga nagabitay sa mga gawang kang mga balay nga akun ginadumtan,
may mga bangkil nga ginbilin sa sangka takure,
may mga espeho
nga dapat nagtangis sa kahuruy-an kag kahadluk,
may mga payong bisan diin, kag mga hilo, kag mga pusod.

Nagapanaw-panaw ako nga may kalinung, nga may mga mata, nga may sapatos,
nga may masingki nga ugut, nga may pagka-alipatwun,
Naglubas ako, nagtabuk sa mga opisina kag ortopedic nga mga baraligyaan kang sapatos,
kag kasiringan diin ang mga bayo nagabitay sa sangka alambre:
mga panapton-pangsulod, mga tuwalya kag mga kamiseta nga nagahibi
it mahinay, mahigku nga mga luha.

Walking Around
Pablo Neruda

I happen to be tired of being a man.
I happen to enter tailorshops and moviehouses
withered, impenetrable, like a felt swan
navigating in water of sources and ashes.

The smell of barbershops makes me wail.
I want only a respite of stones or wool,
I want only not to see establishments of gardens,
or merchandise, or eyeglasses, or elevators.

I happen to be tired of my feet and my nails
and my hair and my shadow.
I happen to be tired of being a man.

Nevertheless it would be delightful
to startle a notary with a cut lily
or kill a nun with a blow to the ear.
It would be lovely
to go through the streets with a sexy knife
and shouting until I froze to death.

I don’t want to go on being a root in the dark,
vacillating, stretched out, shivering with sleep,
downward, in the soaked guts of the earth,
absorbing and thinking, eating each day.

I do not want for myself so many misfortunes.
I do not want to continue as root and tomb,
just underground, a vault with corpses
stiff with cold, dying of distress.

That is why Monday day burns like petroleum
when it sees me coming with my jailbird face,
and as it passes it howls like a wounded wheel,
and it takes hot-blooded steps toward the night.

And it pushes me into certain corners, into certain moist houses,
into hospitals where the bones stick out of the windows,
into certain shoestores with a smell of vinegar,
into streets as frightening as chasms.

There are brimstone-colored birds and horrible intestines
hanging from the doors of the houses that I hate,
there are dentures left forgotten in a coffeepot,
there are mirrors
that ought to have wept from shame and fright,
there are umbrellas everywhere, and poisons, and navels.

I walked around with calm, with eyes, with shoes,
with fury, with forgetfulness,
I pass, I cross by offices and orthopedic shoestores,
and courtyards where clothes are hanging from a wire:
underdrawers, towels and shirts that weep
slow, dirty tears.

From Residencia en la tierra/Residence on Earth. Translation from Spanish to English by Donald D. Walsh. New York: A New Directions Book, 2004.

Pablo Neruda

Isara tana sa mga pinakagusto ko nga manunulat, ilabi na kay rebolusyonaryo. Sa pagbasa ka anang mga binalaybay, liwan kag liwan, nagakabuhi ako sa kaanyag kag gahum kang tinaga.

Kon luyag mo mabasa pa anang duro nga binalaybay kag maman-an pa anang kabuhi, i-google lang, abyan.

Litrato ni Pablo Neruda halin sa http://www.biografiasyvidas.com/monografia/neruda/

Turagsoy
Genevieve L. Asenjo

I
Ginsag-a ko ang sapa-sapa,
Didto sa may talamnanan
Ang turagsoy nga akon nadakpan
Ginhimo ko nga linagpang.

Humot sang pinirito nga pinakas ang nagbugtaw kay Inday Lupog sang aga nga ina. Daw busay kaaslug ang pagtubod sang iya laway sa pagpanan-aw nga ginasawsaw ini sa sinamak, dayon timo sang nagaaso-aso nga kan-on. Glorya rays, amo ini ang ila ginatig-ang subong. Kananam gid sini sa iya pamatyag. Nadugangan ang iya katibsol. Husto si Boy Eks, ahente sang pito-pito hurbal meydisin, sa paglaragway sa iya bilang si Inday kayutingan – matipulon nga daw batwan. Pila lang kuno ka lab-ok kag mahaboy na nia ang ginasungkod nga madre de kakaw.

Matuod, malayo na ang iya nalakat. Upod si Boy Eks. Nakalab-ut na sila sa uluhan sang suba didto sa kasagingan. Abaw a, kanamit sadto. Bisan ang kinulas sang mga tambalihan kag katol sang hilamon nadulaan sang gahum sanglit nanginlumos sila sa balhas kag dagta sang ila nagadaba-daba nga handum kag dumot.

Apang ang isa ka uwang sang patrol ang nakapabangon gid lamang sa iya halin sa pagbalikutot sa banig. Tumalagsahon ini nga kagahud sa ila baryo nga ginatuklad sang Kawasaki ni Boy Eks kag ang pagkadto sa syudad sang Iloilo pagbugtaw sa wala pa makapamalu ang mga manok. Bisan pa, waay sia magkalipat sa pagtan-aw-padayaw sa espiho bag-o buksan ang bintana kag abi-abihon ang pagpangamyon sang kabulakan sang kalachuchi sa kilid sang ila balay.

Ano ang natabo samtang sia nagadalamguhanon? Nagtumpok ang bilog nga baryo sa idalum sang akasya sa tupad sang ila kudal. Anano nga daw tsunami nga ginatan-aw nila sa tv sadtong Disyembre ang paghimutad sang mga ini sa nakapundo nga Bombo Radyo Patrol? Didto bisan ang iya iloy nga nagakabig sang tsismis bilang malain nga ginhawa nga nagahilayo sa tawo sa pag-ugwad.

Sarang sia makahinay-hinay panaug kag magsalud sang nagatulubod nga sugilanon apang ginpakamaayo nia magtener sa iya puwesto. Mas mataas ang iya ginahamtangan. Angkon nia ang hulag sang mga ulo, mata kag baba sa kalsada subong man ang duag sang nagapamanagbanag nga kaaagahon kag ang naganipis nga kakahuyan nga nagalibon sa ila baryo. Madamo na sa ila mga kasimaryo ang may sinas nga atup kag semento nga balay nga daw subong pa lang, isa na lamang ka handurawan ang payag.

“Ay, amo na gali si Bombo Ruwel,” si Tiya’y nia Era nga nagagawa man sa pihak-balay. “Ngaa ko man maayo ang tingog kay kalaw-ay gid man gali.” Dayon sini halakhak nga daw sa nabuyaw gid sa napamatud-an. Nakalab-ut na kuno sa Hongkong, Saudi, kag Kanada ang natabo kaina sang kasanagun, mga alas dos y medya. Hala, dayon kuno dalalagan sang mga may selfun didto sa bakulod sa diin mabaskug ang signal. May mga nagsaka pa gani kuno sa lubi. Basi kuno karon sa hapon indi gani buas, ari naman ang GMA 7 kag ABS-CBN. Nasugat na ni Enteng, drayber sang Juarez Family nga traysikul, upod si Kapitan kag pila ka mga tanod, si Fader Boyet. Kay man nagsa-maranhig si Ontoy Pakit! Duha pa lang ini ka adlaw nga nahaya. Nagsululuka lang man sang makapauli halin sa pagpamulang sa pihak nga baryo. Nilagnat sang todo pagkagab-i. Ginpainom man sang mainit kag tinambalan sang lagundi apang, ahay, namuti na ang masluk waay gani maagahan. Hamak timo iya kuno nga nagbangon-guwa sa lungon kag mangayo sang pandesal kag kape sa mga naga-tong-its! Ano pa abi, kundi naglinumpat-haguyon sila paguwa sa balay. Nagwalas-ag ang ila taya kag naguba gid ang pwertahan. Kon si Nonoy Butod pa pasugiron, ano nga indi ka imo iya mahadlok kay nagapanimaho pa sang formalin sang manguhit sa iya para sa isa ka stik sang sigarilyo!

Kon si Oray Loleng ang patihan, ang pinakatigulang sa ila baryo sa edad nga nubenta y dos nga mabaskug pa manuba, klaro pa sa silak sang adlaw nga pinalakad si Ontoy Pakit. Kon waay tani nila kuno ginpabalsamar, masalbar pa ini. Waay gid kasayod si Inday Lupog kon ano bala ang pinalakad nga ini sanglit sip-unon pa sia sang mabantog si Tinyente Gimo kag si Felicidad. Manugbaligya sing ginamos ining ulihi nga tuman gid kanamit amo nga nauyonan sang tanan. Igo sapwan, himo gali kuno ato sa dugo kag tinuktok nga lawas sang iya mga inaswang.

Sugilanon na ini sang iya iloy samtang nagahimos sila sang pamahaw. Pinirito gid man nga pinakas kag kinihad nga kamatis. Paathag pa sang iloy, kon matuod nga pinalakad si Ontoy Pakit, buot silingon, kopya lang ni Ontoy Pakit ang ila natan-aw sa lungon. Ang matuod, isa lang ini ka tinub-an. Didto sa aswang, sa naghiwit sa iya, ang iya kalag. Kag indi gid man kuno malayo nga mahiwitan ini kay kahambog, ilabi na
kon daug.

“Makahalam-ut.”Namuno ini ni Inday Lupog bangod ang nagapautaw-utaw sa iya paminsaron amo ang iya nabasa sadtong Sabado, ang adlaw sang pagpamaligya-panindahan sang iya iloy sang nahuman nila nga kalo-buri sa merkado sa banwa. Lima ka liko, walo ka puno sang akasya, kag tatlo ka tulay ang kalayuon sini sa ila balay. Sa daan nga dyaryo nga pinutsan sang pinakas, nabasa nia nga nakadtuan na sang tawo ang planeta nga Mars. Kag sa Japan, sarang mapaandar ukon mapatay sang isa ka tawo ang iya mga gamit sa balay parehas sang tv ukon sulo, bisan sa diin sia, gamit ang isa ka bag-o nga teknolohiya.

Hinali nga ginduaw si Inday Lupog sang kasubo nga nadulaan na sia sang gana sa pinakas kag Glorya rays. Ginhimutadan nia ang iya mga tiil. Nagalakat sia sadto padulong sa eskwelahan sa pihak-baryo, ang Barasanan Barangay High School, sang mabatyagan nia ang pagkamang sang lagnat sa iya bilog nga lawas. Mga isa ka semana nga daw sa naaratay sia sa banig. Dayon, ang pagpalaminhud tubtob nangin iya kasakit ang paglakat. Santisima de Jesus, daw sa tinakluban sia sang langit!

Nabugno kuno sia sang tumawo sa lunok nga ila ginaagyan, siling ni baylan Roming. Isa ka daku nga baboy nga itum kag isa man ka dosena nga puti nga manok, walay lingan ang ginantang nga ibos kag suman ang ila nahalad. Apang waay gid sia mabulagan sang dimalas. Madamo ang nakanugunan sa iya. Maalam bal-an sia. Indi lang Iloilo ang iya nalagaw kundi pati Negros, Kalibo kag Antique. Tanan ini bangod sa kwis be sa Histori kag Sayans. Ginpas-an sia sang nagtaliwan nia nga amay tubtob makatapos sia sa hayskul. Sa madugay nga tinuig, ginhuptan nia ang pagpamuyayaw sa mga tumawo. Kay kontani sa Maynila man sia subong nagaobra. Ukon isa na sia ka “abrod.” Indi gani isa na sia ka maestra ukon abogada nga amo gid ang iya handum. Tubtob mga duha na ka tuig ang nagligad, may isa ka madre nga nagduaw sa ila baryo sa paghatag sang katekesis. Isa sia sa mga nagtambong kag nasugilanunan nila ang natabo sa iya.

Liwat, daw sa tinakluban sia sang langit. Polyo kuno ang iya sakit, indi kay bangod sang tumawo sa lunok! Wala nakalab-ut ang libre nga bakuna sang gobyerno sa ila baryo kag kon ngaa sa kadamuon, siya iya ang naduktan. Te, ano abi ang mahimo sang parehas nia nga tagabaryo kundi ang magtulon gid lamang sang laway kag ipakon-swelo sa kaugalingon nga amo ini ang iya swerte.

“Amo ini ang swerte,” hapulas ni Inday Lupog sa iya balikawang, sa iya tiyan, sa iya mga suso. Labi nga nagapadayaw sang katibsol ang mga ini. Subong. Pinasahi nga kusog ang iya nabatyagan. Anano nga daw bulak sia nga bag-ong buskag. Sang mga nagligad nga adlaw, maluyag lang sia maghigda kag magdalamguhanon sang liwat nga paghagrung sang Kawasaki ni Boy Eks kag ang pagpondo sini sa ila ganhaan. Nasiguro nia nga magabalik ang ulitawo bangod madamo pa ang sulokton sini sa ila baryo.

Pagasukton man nia ini. Daku na ang utang sini sa iya. Ilabi na subong nga nahangpan na nia ang mga tinaga ni Maring. Tigulang ini sa iya sang duha ka tuig. Sa Saudi ang bana nga si Gering. Dugay na ini natabo. Sadto pa sang magparara si Maring sa iya sang banig. Isa ka hapon sang magduaw ini, ano nga namitlang ni Maring nga “kanami magpaiyot.” Nagpalangligbos ang iya bulbol sa nabatian. Daw suba nga inilo sang tag-ilinit ang iya tutonlan samtang nagabaha naman iya ang sugilanon ni Maring. Ginbalon kuno ni Gering ang panti sini nga wala nalabhan. Kay amo kuno ini ang ginasimhot sang bana sa mga gab-i sang kapung-aw. Kag ngaa kuno sila nga mga babaye, mahuya iya sa pag-ako nga gusto man nila sang iyot? Apang iya kuno ni Maring pagpautwas lamang sang iya balatyagon kay daw sa malupok na ang iya dughan. Nagapang-ampo ini nga dili nia pagluiban si Gering ilabi na nga abaw, makahuluya tungod dalagita na si Gingging nga ila subang.

Subong, gusto liwat ni Inday Lupog magrara sang banig kag sang pinasahi nga istilo sang kalo. Ibaligya nia ini sang mas mahal. Gusto nia magbakal sang Almanake Panayanon kag Hiligaynon. Nalipay gid sia magbasa sang mga ini sadtong buhi pa ang iya amay. Sadtong si Doroy ober ses pa lang ang may tv sa ila baryo. Nalipatan nia ini sang mawili sia pamati sang drama sa Bombo kag sang ulihi, sang manungkod sia pakadto sa pihak-balay agod magtan-aw sang balita kag paguwa sa tv.

Sa pagtagiti sang silak sang adlaw, sa pagburhot palayo sa ila baryo sang Bombo Radyo Patrol, kag sa liwat paghamyang ni Ontoy Pakit sa lungon matapos mawisikan sang bendita ni Fader Boyet, masinadyahon nga nagkanta si Inday Lupog sang Igso-on
sa Tabuk Nayon:
Igso-on sa tabuk nayon
Hapit anay sa amon
Bisan wala sing kan-on
May buyo nga pagamam-un

Iwanun ko ang buyo
Sa balay madamo
Ang akon ginapangayo
Ang singsing sa imo tudlo.

Apang nangindulaan sa iya dila ang mga nabilin nga tinaga sang kanta amo nga ang sumunod nga nabatian amo ini:
Si Kantilay bata ni Venencio
Gapas-an ka pana, gauribay ka halo
Iya ginapas-an, ginatuwang-tuwang
Ang pobre nga bao, ginkalbo ang ulo.

“Naano ka ‘ya, Day? Daw sa buang ka bala.” Bugno sang iya iloy bangod nangin daguob sang aga nga ina indi lamang ang pagkanta ni Inday Lupog kundi pati ang iya paghalakhak. Subong nga mga liso sang sinigwelas ini nga naglagapok sa sinas nga atup, subong mga paklang sang lubi nga nagaragaak sa pagkataktak sa lupa. Nayugit nga nabuyaw gid si Inday Lupog sa mga hitabo sang aga nga ina nga ang kasubo kag kaluoy nga nabatyagan para sa kaugalingon, subong nagkadto para sa iya mga kasimaryo.

Bulak kang Atiotes/Atsuete

Linagpang ko nga turagsoy
Sa sabaw nagalangoy-langoy
Ginlaktan ko sang ginamos
Pinamalhas gid kami sang higop.
Ang siling sang nakatilaw

Sampat gid ang timplada
Linagpang nga turagsoy
Kanamit higpon.

Damo pa sang nagsanga-sanga nga istorya nahanungod sa pagkamaranhig ni Ontoy Pakit ang nabun-ag sang adlaw nga ina tubtob sang mga masunod nga semana. May mga namasol kon ngaa waay gilayon pinasugat si baylan Roming. May mga nagpati man nga bag-ong kaso sang SARS ato kag kuntani natabangan kon dinala gilayon sa ospital. Siling pa sang iban, mahimo nga subong sang mga bata sa Bohol nga napatay sa balinghoy, may nakaon si Ontoy Pakit nga pan-us ukon may hilo. Ano man ang matuod nga kabangdanan, klaro nga nagduha-duha ang iya pamilya sa pagdala sa iya sa ospital bangod anak sang meyor ang hed nurs kag lain ila iya kandidato sadtong nagligad nga eleksyon. Bantog abi nga ginapabay-an man lang sa ospital ang mga
pasyente nga indi ila tinawo. Mas maayo na kuno mapatay nga may dungog.

Natuman man ang ila handum nga mabantala sa tv kag radyo ang ila baryo. Apang daw bulkan man nga naglupok ang ila kaugut sa NGINIG nga paguwa sang Kapuso sanglit liwan nabantog sa aswang ang isla sang Panay. Nagbaha ang teks halin sa mga pamatan-on sa Maynila. Suno sa ila, ginasunlog sila sa ila ginaobrahan kag may iban gani nga waay nabaton bangod sa amo nga balita.

Apang nalubong upod kay Ontoy Pakit kag sa istorya sang iya pagkamaranhig ang waay gani napanimahuan sang Kapamilya nga sungon sang baryo sa Kapuso. Padayon nga nanginhumot ang tingadlaw sa baryo. Damo ang nahiwat nga binayle paayaw-ayaw, pamura-mura sang bulan. May mga nagpauli-kadto sa Manila, amo man sa abrod. Sa gihapon, waay naghubas ang mga tawo sa bulangan kag sugalan.

Sa mga tion nga ini, duha na ka Mongol ang naubos ni Inday Lupog kag napuno na nia ang isa ka nutbok nga iya pinabakal sa iloy. Human na sa mga pinanid ang Igso-on nga nadugangan sang Tamilok: “Sang isa ka gab-i/Masanag ang bulan/May isa ka tawo/Nga nagpanindahan/Uminom sang tuba/Nahubog, nagtalang/Diretso sa pilapil/Sa turugban nagtimpasaw.” Hala, sige man nia kanta-sulat ang “En evri aftirnun, tri oklak/Ay red ur liter/Ahay” kag ang madamo nga loa:
Didto sa may banglid
May dyes nga nagaligid
Gintiro ni Jes Lapid
Naigo gid sa kilid!

Sa pagdamul sang iya nutbok, amo man ang paglapad pa gid sang iya balikawang kag pagtambok sang iya tiyan kag mga suso. Waay ini ginsapak sang iya iloy sanglit mabilog-bilog na nga daan si Inday Lupog kag ngaa magpinsar sia sang kon ano nga demonyo nga dugay na wala pagpanungkod-guwa sa ila balay ang iya dalaga? Kon may namutikan man ini nga makatilingala, amo ini ang pag-uli-bata ni Inday. Ay abaw, kon waay ini pagrara, masaku ini sa pagkanta-sulat, pagbasa, pagpanggunting sang tela kag paghimo-tahi sang mga bayu-bayo. Subong lang nga nagahampang.

“Waay pulos,” amo ini ang sabat ni Inday sang mapamangkot sang iloy kon ngaa waay na ini pagtan-aw sang tv sa pihak-balay.

Tubtob natublag ang isa ka aga sang pagsululuka ni Inday Lupog. Mga pila lang man tani ini ka digwa apang natyempuhan nga nagapanilhig si Tiya’y Era nia sa pihak-balay malapit sa ila banggerahan amo nga nabalahuba. Waay pa ang udto, bal-an na sang bilog nga baryo. Nabanhaw ang adlaw sang pagsamaranhig ni Ontoy Pakit. Kay amo gid ini – ang pagsululuka – ang una nga sintomas. Buot silingon, ara pa, sa ila pa
baryo nagalagaw-lagaw ang aswang. Kon si Oray Loleng pa liwat ang patihan, nabatian sang aswang ang pagkanta ni Inday Lupog kag mahimo nga nagustuhan sini ang iya tingog. Dayon pinatawag si Saning nga manughilot kag wala gid sila magsala, may sulod ang tiyan ni Inday Lupog! Te, mapasugot bala sila nga magasunod sia kay Ontoy Pakit?

Hiwit. Amo ini ang bag-ong tinaga nga nagpautaw-utaw sa bilog nga baryo. Kon ang maranhig iya gindalaganan sang iya mga kasimaryo, ining hiwit luyag lagson ni Inday Lupog agod dili na makaguwa sa ila mga bibig. Ginasikway-patay nia sa iya paminsaron ining tinaga nga daw sa gutom nga kinaon sang iya mga mata ang kada pahina sang Almanake, sang Hiligaynon, sang iya nutbok. Gusto nia matulon ini tanan kag masaylo sa nagatubo nga kabuhi sa iya taguangkan.

Apang nangurog sia sa napanumdum: Sampat bala ini kag nagakaangay nga ipapanubli? Hilway bala sa maranhig kag hiwit ang mga sugilanon,kanta kag binalaybay? Sa diin nia kuhaon ang mga tinaga kag imahen para sa bag-ong bun-ag agod nakalupad paguwa sa ila baryo? Pero ano ang kalibutan sa guwa ngaa waay gihapon makabalik si Boy Eks karon nga magatingulan na kag magabukas ang klase? Indi bala matuod nga manamit ang iyot kag mala-kalamay ang mga sugilanon nga ginahuptan sang suba, banglid, kag kawayanan sang ila baryo? Ngaa ginatago ini sang kamal-aman sa makasiligni nga hiwit?

Daw linti nga kumurit sa langit ang panghakruy ni Inday Lupog. Daw sa ginagus-ab ang iya dughan sa pagwawaw. Wala sing mahimo ang iya iloy kag ang nagtumpok nga kababaihan kundi ang magpanguros kag magtuob sang kamanyang. Pinamalhas si Inday Lupog, binahulay, tubtob mag-ililihi sa iya panti. Ang kalalakihan naman iya nga ginakatapuan sang kapitan kag mga tanod, bug-os na ang buot sa
pagronda sa sina nga gab-i. Napaalinton na ang mando nga ipaiway ang pagsugid sa Bombo, amo man sa Kapamilya kag Kapuso. Hulaton nila nga madakup kag mapatay ang aswang, subong sadto kay Felicidad, bag-o magpa-interbyu.

Pila ka gab-i nga pinalibotan ang ila balay sang mga tanod. May nakapuwesto sa idalum sang ila siklat nga nagapaiway nga masakop sang sanag sang ila mga kingke agod makita ang aswang hinali magsulod ini halin sa bintana indi gani sa bubungan. May mga nagpatuyong-tuyong sa akasya kag kalachuchi sanglit mahimo makapakuno-kuno ang aswang nga isa ka pispis. Luwas sa kalat, binangon kag natalawisan nga bagakay, may dala ang mga ini nga manunggal. Amo ini ang ginapatihan nga balagon nga ginakahadlukan sang aswang.

Luwas sa kinulas-kulas kag paghurulog sang magagmay nga mga sanga sa madlos sang hangin, wala sing nabatian nga tiktik ukon pagkakak. Labi nga nangin dungganon ang kapitan kag mga tanod sa ila pagpulaw. May mga dalaga kag soltero, ilabi na ang mga nagakolehiyo, ang nagahinuringhuring sa pagtirinumpok pagkatapos sang simba ukon basketbol sa plasa. Aswang nga itum ang ulo, sa ila pagpati, ang rason sang pagsululuka ni Inday Lupog.

Apang masaku sila sa ila liga sa basketbol kag sa ginabuko nga binayle sa katapusan sang Flores de Mayo agod tamayon pa ang ginahimo nga ronda. “Maayo gani ina,” kon sila pa, “may kaupod si Inday kon mapatay na iloy nia.” Malipay man sila kon matuod nga indi na magbalik si Boy Eks sa pagpanukot sa ila mga ginikanan, ginabuyayaw nila ini sa mga tion nga liwat masugilanon ang nakit-an sang isa sa ila sa kasagingan sa suba.

III
May nagatulo ang luha
Nga wala naman sing kasubo
Bangod sang turagsoy nga akon linagpang
Tama gid ka ka kahang.

Nagsagunson ang panarithi tubtob mangin ulan nga nagpakipot sang mga bangag kag nagpapagsik sa bilog nga baryo sa paghanda sang taramnanan. Halin sa bintana, ginatan-aw ni Inday Lupog ang pagpang-ugduk sang iya iloy sang mga rosas sa ila ugsaran, amo man sang mga kamote kag tagabang sa kilid. Ubanon na ang iya iloy kag nagaguluwa ang kaugatan sa butkon kag batiis. Luyag man nia magbulig, mabug-at na ang iya tiyan.

Puno na ang isa ka magamay nga karton sang mga bayo nga iya natabas-tahi kag sang mga pinanghatag sang kasimaryo. May halin sa Hongkong, sa Amerika, sa Kanada, sa Maynila. Bisan ang iya koleksyon sang Hiligaynon madamul na kag tatlo na ang napuno nia nga nutbok. Lakip na diri ang mga kanta sa Flores de Mayo kag ang daigon.

Nian kag naaningal ni Inday Lupog, sang iya iloy, sang bilog nga baryo ang paghagrung sang nagapatukad nga motorsiklo. Wala madugay, nangin makatilingil nga burhot ang hagrung, patimaan nga naglubong ini sa lao. Nakita pa nia ang pag-guluwa sang mga kasimaryo kag ang pagdalalagan sang kalalakihan pakadto sa ginahalinan sang burhot. Upod ang iya iloy nga nagabitbit sang bara.

Makagalanyat ang pagpautaw-utaw sang panganod kag sang mga pispis sa kalangitan. Sa iya ginahamtangan, sa iya dalamguhanon, nangin maanyag nga aswang si Inday Lupog nga karon malipayon nga nagalupad-lupad. Natan-awan nia si Boy Eks kag ang iya Kawasaki. Hublas ini, nagapamaypay ang nagatiyundu nga kinatawo! Apang waay sing nagkamang nga pagpalang-init sa mga hita ni Inday Lupog. Sakay sang iya mga pakpak ang iya anak. Bisan pa nagapakitluoy si Boy Eks sa iya pag-panaog, wala sia sing katublag.

Sang udto nga ina, nangin panyaga sang mga tagpalamati sang Bombo Radyo ang pagbakol sang bilog nga baryo sa isa ka ulitawo nga ginapatihan may malain nga ginhawa.

Katapusan

Price: 240.00

Sa Tanong na “Ikaw Ba si Sadyah?”

Partikular, Sa Pagiging Babae

1. Habang sinusulat ko ang Lumbay ng Dila, nadiksubre ko ang isang Italyan na manunulat, si Cesare Pavese. May isa siyang kuwento na “Among Women Only.” Inaangkin ko ang linyang ito: “And when love is over, and you know who you are, what do you do with these things you’ve learned?”

Nagsisimula pa lamang ang relasyon, nakikita ko na ang pagtatapos nito. Kaya wala akong pagluluksa. Bago pa man ang pakikipaghiwalay, nakalimot na ang aking puso.

2. Sa “Battle of the Sexes” sa The Selfish Gene ni Richard Dawkins, nakita ko na hindi ako isang babae na may “domestic-bliss strategy.” Ito ang babae na ang pangunahing pangarap ay maging asawa ng lalaking guwapo, malusog, at higit sa lahat, mayaman. Pagsiseguro ito sa kagandahan at kalusugan ng kanilang magiging anak; sa hindi niya pagpo-problema sa pera. Kailangan niya lamang manatiling maganda at malusog para sa lalaki. Higit sa lahat, ang maging dakilang tagasunod nito.

Mas kabilang (pala) ako sa babaeng may “He-Man strategy.” Ito ang babae na ang hanap na lalaki ay iyong maituturing na “someone better than others”: guwapo (s’yempre), malusog (hindi kailangang may 6-pack pero dapat matangkad at fit), matalino (dapat lang) at magaling (kaya may pera), higit sa lahat, may mabuting kalooban.

Sa isyu ng “selfish gene,” ito ang sinasabi rito ni Dawkins: “The females are allowing just a few males to get away with the ideal selfish-exploitation strategy which all males aspire to, but they are making sure that only the best males are allowed this luxury.”

3. Dumating sa akin na madali akong madismaya: hinuhusgahan ko ang modernong lalaki bilang spineless sa kanyang pagiging (kahit na) cocky. Dahil sa aking di-konsyus na kamalayan, makaluma (pala) ang ideyal ko na lalaki: may palabra de honor, may prinsipyo, isang moog.

Edukasyon ko naman bilang babae mula bahay hanggang paaralan ang tumayo sa sariling mga paa. Sa aking “selfish gene” at “virtue of selfishness,” ayaw kong mag-isip at magkilos lalaki sa panahon na ang pakikipag-date ay katumbas na rin ng come over at sleep over ngunit hindi palaging nangangahulugang ekslusibo.

4. Kung pagbabasehan ang A Lover’s Discourse ni Roland Barthes, gusto kong paniwalaan na nasa estado na ako, kahit mababa pa lamang, ng huling seksyon: ang “Sobria Ebrietas.” Dito, mataas na ang kamalayan ng mangingibig sa kahirapan ng pag-ibig. Kaya ang paglagpas niya sa “will-to-possess.” Drama niya ngayon ang N.W.P. (non-will-to-possess) na siyang kabaliktaran ng pagpapakamatay. Nanggagaling ang tapang sa pagpapaubaya na ito ng mangingibig sa kanyang natagpuang kaligayahan sa sarili. Ito ang kanyang lakas ngayon: ang kakayahan niyang maging mahina.

Mababa at mahina pa ang estado ang aking N.W.P. dahil nakaugat pa ito sa seksyon na “The Uncertainty of Signs.” Ganito ang pahayag dito ni Freud: “The only thing that makes me suffer is being in situation where it is impossible for me to prove my love to you.”

5. Ito ang aking “transcendence” mode (mood) bilang personal na brand ng post-feminismo. Hindi ito pagiging bulag sa materyal na reyalidad. Sa halip, ito ay pagiging “in this world” sa pamamagitan ng paglilimita ng pagiging lublob sa “the world is my idea.” Isa itong pagtatangka sa pagpoposisyon ng Ikaw higit kaysa Ako (kung posible man ‘yon, paminsan-minsan) na hindi pagiging mater dolorosa. Ito ay ang pagsaalang-alang sa kagustuhan, sa kaligayahan, sa konteskto ng minamahal imbes at bago ang panghuhusga at pakikipag-away.

Ito ang aking pakikibagay at pagtanggap: ang aking staying power na nagmumula sa natakulasang katotohanan na Ako at Siya ay magkatapat.

Ambisyon ko bilang mangingibig ang maging moog, ang maging “wind beneath his wings.” Dahil ang pakikipagrelasyon ay paglalakbay tungo sa “You complete me” (Jerry Maguire) higit dahil sa kaganapan kaysa sa kakulangan.

“Nothing lasts,” ika nga. Ang buhay ay isang testamento ng walang katapusang paglikha’t pagwasak; isinilang tayo na nag-iisa, mamamatay tayo na nag-iisa. Bakit ang patuloy kung gayon na paghahangad sa habambuhay at magpakailanman (gayundin ng monogamy) kaugnay sa isang kapwa? Lalo na kung may kaligayahan naman pala at kapanatagan sa pag-iisa?

Para sa akin, nanatiling maganda ang buhay at nais ko na sa pagitan ng pag-uha at pagkalagot ng hininga, may kahawak-kamay ako.

Natuklasan ko rin na nagiging madali ang buhay kapag nababawasan ang ka-dramahan. Napakalupit na ng mundo. Ang trahedya ay kailangang ilaan, isalin sa sining.

Cheers sa mga Happily Single! :)

_______________________
Featured Image: Vince Groyon

Alamat ng Boracay
Genevieve L. Asenjo

Nagkita sila sa kalsada isang hapon ng Enero na ang lakas at lamig ng hangin lagnat sa buong isla. Sa di-kalayuan, may kuweba ng mga paniki. Kapwa nila nais mapasok ito.

Nagbibisikleta ang lalaki. Galing siya sa White Beach. Ang babae, kararating lang sa kalsadang ito saan namumukadkad ang marapait. Galing siya sa Puca Beach. Papunta ang lalaki roon, matapos marinig sa henna tattoo artist sa Station 2 na sa puca shell unang nakilala itong isla.

Kuwento na noong 1960’s, pasyalan ng Presidente at Madam ang isla. Isang araw, kasama nila si Elizabeth Taylor. Lumipad ang puca shell sa America. Nagsulputan ang hotel sa kabundukan – dumaong ang mundo sa dalampasigan; pamumulot ng tuwa sa kaputian. Narinig din ito ng babae, sa madre na kumukupkop sa mga Ati sa Sitio Bulabog. Kaya sumakay ng traysikel, palayo sa White Beach, patungo sa Yapak. Dito sinasabi na tumira ang maraming Ati, bago ang Puca Beach, bago ang hilera ng tindahan ng mga katutubong Kristiyano.

Nagtama ang kanilang paningin. Parang sa pelikula. Yuko at ngiti sa isa’t isa, at naramdaman nila na iyon ang simula. Kahit pa hindi sila naniniwala sa kapalaran. Hindi rin nila alam na may tatlo silang parehong kaibigan sa Facebook, saan nakalagay na amateur bird watcher ang lalaki, at ang babae, amateur photographer.

Dumiretso ang lalaki. Ang paghahanap ay isang pagkilos sa mga mata ng paniki: nakakakita sa kadiliman ng kuweba ngunit hindi nanunugod ng tao. Isang paghinga naman ang pagtigil ng babae, dahil ang alaala ng kabataan ay dilaw na marapait: dahon, tangkay, sanga, bulaklak, prutas ng kabundukan na may karatula ngayon na Private Property, No Trespassing.

Hindi rin nila alam na ito ang daan saan ikinasal sina Bora at Acay. Sa ilalim ng kahoy na inyam, matapos ang habulan, sa ritwal ng pagdidikit ng mga ulo, sa panalangin ng Pinuno na umaalingawngaw sa kabundukan. Siglo ng pangingisda sa dagat, paglipat-lipat sa paglasa ng iba’t ibang hayop at mga bungang-lupa, at panganganak ng mga tribu, at sinasabi na nawala ang mga Ati. Ethnic cleansing sa bokabularyo ng lalaki. Narinig naman ng babae sa madre na naroon lang sila sa mga kuweba, natakot sa mga tunog na nagpatumba sa kakahuyan at nagpatayo sa mga gusali. Nangamatay ang marami. Gutom, init, lamig. Ngunit ang nahukay sa naiturong burial sites, mga banga’t pilak. Hindi rin ito alam ng maraming bakasyunista; wala silang panangis na naririnig sa Diniwid, sa museo ng mga Tirol sa Station 1, sa mga lumot sa umaga.

Huminto ang bisikleta ng lalaki. Napansin niya ang ilang banyaga. Nakilala niya na mga Koreano. Dalawang beses na niya narinig ngayong araw na madalang na ang pagdating ng mga ito. Sa manager ng hotel, sa katabi sa breakfast buffet. Recession, sabi nila. Pagmamakaawa naman ito ngayon ng tindera: na ito – ang hawak niya, ang nakalatag, ang nakalawit, ang tinutuhog, ang puca shell.

Hanging Enero, at para rin siyang lalagnatin. Napalingon siya sa kalsada, sa bakas ng ngiti ng babae, at para bang nasisid niya ang lalim ng dagat sa pagkaunawa sa kapayakan ng kanyang hinahanap.

Sa oras na ito, lumalakad na ang babae, papasok sa kuweba. Napalingon din siya, na para bang isang pagpayag sa pagkuha ng litrato ang naging yuko at ngiti ng lalaki. Ngunit nagpatuloy siya, sa mga hakbang na muling ngumangalan sa mga damo, sa mga mata na nagmamatyag sa kahit iisang puno ng inyam. At bago pa siya makarating sa kuweba, isang prusisyon ng mga paniki ang kalawakan. Ipinosisyon niya ang camera, sa paghuli sa pagdalaw na ito ng mga paniki sa mga bakawan, sa pagsaboy ng mga buto – polinasyon, para may masilungan ang maliliit na isda. Pagpapatuloy ng buhay!

I-upload niya ito sa Facebook.

Nakita rin ito ng lalaki. Kabog, sabi niya, Philippine fruit bat, at nakita niya sa papalubog na araw ang kahel na bulaklak ng isang bakawan na gamot sa lagnat ang mga ugat at dahon. Naalala rin niya ang mga Ati sa labas ng simbahan sa Kalibo sa panahon ng Ati-Atihan, sa kanilang mga panindang gamot at gayuma, kasama ang kanilang mga anak at pawikan. Bumili siya ng kuwintas, at naramdaman niya ang pagkabasag ng mga puca shell sa mga gulong ng kanyang bisikleta, sa dalampasigan nitong isla na kamatayan ng mga Ati ang kanyang kaputian.

Iba-blog niya ito sa Facebook.

Ang Handum ni Manie Magbanua, Jr. sangka komentaryo sa kaimulon kang atun probinsya dara kang kagarukan kang politika:ang makabaton lang ka grasya, kang proyekto, amo lang ang nag(a)boto nga barangay kay Mayor-kay Gobernor-kay Congressman/woman. Kon lain tana inyo kandidato, goodluck na lang.

Ang pokus, ang representasyon kadyang kaimulon dara kang kagarukan amo ang yab-ukon nga karsada. Naistorya dya paagi sa karakter ni Toto (Samuel Cesar Rubido, Jr.), ang bida nga bata. Ginapakilala si Toto bilang maaram nga bata. Sa pagbukas kang pelikula, nagapanaw tana sa wara nasemento nga karsada. Sa paglubas kang sarakyan, te, gatap-ok lang gid ang yab-ok, e. Amo nga handum kag dumot ni Toto nga mapasemento dyang karsada. San-o? Sin-o? Ginpamangkot na dya halin sa andang balay paagto sa tiyangge kag hasta sa adlaw nga nagbisita si Mayor – kay Mayor mismo – sa andang eskwelahan.

Kag ang sabat ni Mayor? Andut mabulig tana sa barangay nga wara nagapadaug kana? Kag nagsara ang pelikula sa pagbalik kanatun, sa pagtabo sa una nga eksena: ang pagpanaw ni Toto sa liwan nga yab-ukon nga karsada, kag ang liwan nga paglubas kang sarakyan nga nagpabuslot kang ginabitbit-suyop na nga plastik kang irimnon.

Sa “The Making of Handum,” ginasugid ni Manie Magbanua, Jr. nga nabalay ang konsepto kang Handum bangud sa Ambisyon 2010. Kon matandaan ninyo, proyekto dya kang ABS-CBN angut sa May 2010 nga eleksyon. Panghangkat sa mga indie filmmaker sa pagdiskurso kang pagbag-o. Wara nabaton dyang Handum pero ginpadayon ni Manie sa bulig kang anang mga abyan kag kang mga Antiqueno sa sulod kag guwa kang pungsod.

Ano ang/nga handum kang pagbag-o, kon amo, ang ginadiskurso kang pelikula?

Kon balikan natun ang sinopsis, ginsabat kang pelikula ang pamangkot ni Toto – nga pamangkot natun tanan – kon anhaw pinabay-an tana ang duro nga lugar sa atun probinsya, nga matuod man nga kaso sa bilog nga pungsod kag sa duro man nga rehiyon kang kalibutan. Pero wara nagatugro kang statement ukon naga-prescribe kang aksyon ang pelikula kon ano ang himuon natun sa dyang sabat.

Nga dyang sabat, “Padag-a n’yo ko bala para makabulig ta man kaninyo,” amo ang trahedya, sa matuod lang, ni Toto – kang henerasyon nga ginarepresenta na. Kag sa pagtapos sa pelikula nga nagapakita kana sa liwan nga paglatas kang karsada (teknik kang framing), nga daw sa wara lang it epekto kana ang amo nga sabat (aram si Toto, indi bala, kag daw sa mal-am kon maghambal), mahimo komento sa pagpabaya natun kag pagpasugot sa dyang sistema kang kagarukan.

Sa diin ang handum rugya, kon amo?

Mahimo mabasa ang katapusan kang pelikula nga ginabalik na kanatun (Ako mismo!) ang pagbalay kang kongkreto nga lihuk sa sabat nga napabutyag. Kag samtang wara pa ang lihuk nga ria, ang aksyon – nga daad kolektibo kon rebolusyon nga makapukan kang dinastiya sa/kang Antique– padayon ang pagbuyangyang kang kamatuoran kang yab-ukon nga karsada. Kag ang duro pa nga imahen kang kaimulon kag kontradiksyon. Parehas kang madasig nga pagtuhaw kang trapiko sa San Jose dara kang mga banner kang pag-ugwad: franchise kang nagkalain-lain nga mga popular nga establisimento kag ang presensya kang Mall of Antique, nga makapalipat kanatun nga duro pa ang mga barangay nga wara it koryente, kag ang mga remittance center pagpamatuod kang padayon natun nga pagpauripon sa iba ng lahi kag pagsakripisyo kang mga pinalangga sa rayu.

Ang pelikula bilang obra kang sining, partikular ang gina (maka)big nga indie film, obra kang imahinasyon. Kon amo, (dapat) nagapakita kang sangka posibilidad kang representasyon kag interpretasyon kang kamatuoran, nga nagalampas mismo sa dyang kamatuoran (indi lang kopya, simulation, ukon pagliwan/liwat), agod mas mangin interesante, memorable, kag sampatun, sa tuyo nga makalingaw (ang ginatawag nga intellectual kag emotional pleasure) kag makapukaw kang nanarisari nga pamensaron kag baratyagon, parehas kang rebelyon kag inspirasyon – kang handum kang kongkreto nga aksyon para sa pagbag-o.

Simple ang naratibo, ang istorya. Husto lang nga amo dya ang ginhimo ni Manie. De-kalidad ang teknikal nga aspeto: ang pagpokus sa mga partikular nga imahen (hal. ang kahig kag sapatos) kag ang kabilugan nga editing. Pinakagusto ko nga eksena ang istoryahanay kang darwa ka bata, nanday Toto kag anang miga, sa kahoy sa uma. Sagad kag natural nga aktres dyang bata nga bayi (Mae Tuazon) kag perfect man ang role ni Toto para kay Samuel Cesar Rubido Jr.

Amo nga nami lantawun dyang pelikula, mga kasimanwa. Indi lang bangud Kinaray-a nga pelikula kag testamento kang duro pa nga posibilidad nga sarang natun mahimo sa pagbinuligay, kundi para makita man natun ang mga bahin sa diin sarang pa natun ma-improbar. Parehas kang acting para sa film. Nahangpan natun nga bangud first time, may mga higayon sa pelikula nga daw sa ga-declaim ang pag-deliver kang pira ka kakarter sa andang linya.

Matuod mabudlay ang pag-transform kang sangka simple kag pamilyar nga reyalidad paagto sa art form, parehas kang pelikula. Matuod mabudlay mangin natural kag authentic sa pagsa-papel kang karakter sa teatro man ukon sa pelikula. Practice lang gid ang kinahanglan, ang solusyon.

Amo nga lauman ko ang duro pa nga proyekto halin kay Manie Magbanua, Jr. nga nagapakita kang kaaram kag pagkasagad kang duro pa nga Antikenyo. Kag man-an natun nga padayon natun dya mahimo sa pagbinuligay, halimbawa sa pagbakal kang orihinal nga kopya kadyang pelikula kag pagpa-ambit sa duro pa, kasimanwa man ukon pangayaw. Very good ang subtitle kag may lakip nga MTV ni Sammy Cesar Rubido, isara sa mga busalian kang Original Kinaray-a Music (OKM), kang themesong kang pelikula nga “Ang Napulo ka Sugo.”

Kruhay!

Personal Note: Nabaton ko ang kopya kang pelikula halin kay Manie Magbanua, Jr. sa TABOAN 2011: The Philippine Writers Festival & Conference sa Davao City kang Pebrero 12. Napaguwa ang Handum sa mall rugto bilang bahin kang Cinema Rehiyon.

Ginlantaw ko dya kaimaw ang pamilya ni Norma Javellana, isara sa mabakud nga tagsakdag kang sining kang kultura nga Kinaray-a, bilang isara sa tagbalay kang Paranubliun-Antique katong 1990s. Tiyempo nga rugto man si Bobby Cielo, isara sa padayon nga nagasakdag kang atun kultura matapos maka-obra man sa Paranubliun-Antique. Rugto man tana sa Davao sa amo nga tiyempo bilang Asst. Direktor kang Organik Muzik 3, konsyerto nanday Joey Ayala.

Liwan ko dya ginlantaw rugya sa Manila imaw akon bugto. Plano namun nga ipaguwa dya sa Langkayan Festival kang amun barangay sa Dao kadyang Abril.

Ang Bug-at sang Bugas kag Kwarta (Tagdaug nga Sugilanon)

Featured Image: “What for Dinner?” Bobby Wong, Jr. http://www.postcardsfrommanila.com.

“Ang Nabilin nga Manugrara sa Baryo”

Isara ka dumaan nga hirikuton kag parangabuhian ang pagrara halin sa tanum nga buri:kalo, banig, bag, kag duro pa.

Kamaan ako magrara kang kalo nga buri. Nagrara kami ni Nanay para sa durugang nga inugpaninda kag baralunon sa eskwela. Nagrara ako kaimaw ang duro pa nga kababaihan kang baryo. Nangin sangka komyunal dya nga hirikuton tapos igma, sa kahapunanon, bisan sa gabii samtang galantaw ka tv (panuksok, hugut).

Dumduman ko nga kada Biyernes, may manugbakal nga nagalibot sa baryo. Komprador.

Pero hay sa paglipas kang panahon, imaw sa pagdura – ukon paglipat – sa tanum nga buri nga namit kon i-ubad sa punsyon, nag-isut run ang manugrara, ang pagrara. Siguro bangud gamay man ang kita, ang ginansya. Naislan run kang duro nga bagay himo sa plastic, mass produced halin sa China, ang duro nga butang nga himo sa alima (pagburda, gantsilyo, kag iba pa).

Pero wara man nagadura gid it kapin ukon lubos ang tanan. May nagapabilin. May nagahimurat. Nagapadayon.

Rugya si Manding Soterania Valdellon kang Barasanan A, Dao, Antique nga naagyan ko sa andang balay sangka hapon kang Mayo 8, 2011.

Litrato ni Gen Asenjo

Litrato ni Carlo Tamba

Una ko tana nabatian bilang si Ma’am Bandiola, nga rugto sa banwa kang Hamtic may ginahanas nga kabataan sa pagtukar kang rondalya. Nagkamustahanay kami sa text. Nagsugtanay nga matukar sanda sa pagsaulog kang una nga Padya Kinaray-a katong hapon kang Disyembre 26, 2011 sa Casa Madrangca sa San Jose de Buenavista (Sa litrato, si Ma’am Bandiola ang sa likod nga nagatukar dungan sa anang mga estudyante).

Si Ma’am Bandiola wara’t liwan kundi si Ma. Magdalena Bandiola, sangka daraga. Istorya na, una tana na-expose sa pagtukar kang rondalya katong kolehiyo tana kag nagaistar sa Asilo de Molo sa Iloilo. Hay rugto, may nagabisita halin sa Bacolod para magtudlo kang musika. Kag nakamaan tana paagi sa pagpanilag.

Kang nangin manunudlo tana, sa isara sa pinakabukid nga eskwelahan kang Hamtic tana nadestino, sa Pili Elementary School. Te hay bukid, wara tana magsagi ka guwa, ilabi na bangod daraga – duro sunoy – gani sa balay lang tana nga ginaistaran nagsagi tener. Rugto nadumduman na magtiraw tukar kang rondalya para lingawon ang kaugalingon. Nagbakal tana kag nag-umpisa kuting-kuting. Gindumdom na ang napanilagan na, ang nadawi na nga kaaram halin sa Asilo de Molo.

Gintudlo na dya sa anang mga estudyante. Sa kada eskwelahan nga tana nadestino.

Sa kadya, halos apat run ka tuig nagatukar ang grupo kang mga estudyante halin sa Hamtic Central School. Ang andang ginagamit nga mga instrumento naghalin pa sa ginsolicit na nga bulig sa sangka politiko. Sa simbahan sanda pirme gatukar, by request – libre; luwas lamang kon may ga-hire kananda.

Pero regular ang pagtuon kang mga bata. Kun Sabado kag kun kaisa asta Domingo. Kun may tukaran sanda, gatakna sanda kang tyempo para mag-practice.

Nagahandum si Ma’am Bandiola nga daad, maabay man ang pagtukar kang rondalya sa mga kultural nga paraguwaan kag paindis-indis para duro pa nga kabataan ang magka-interes magtuon. Kag padayon ang musika kang rondalya magdagyaw sa pagtukar kang handum kang kauswagan, kalinung, kag katarungan.

Litrato ni Pearl Joy Asenjo: “Ang Hamtic Rondalla sa Padya Kinaray-a”

*Salamat kay Ms. Ceci Pefianco sa pagbulig pakig-angot sa Hamtic Rondalla.

Litrato: James Singlador

Sa Tunga Natun
Mark Angeles

Samtang ginalikup kita kang dulum
ginpamangkot mo ako, ang matuod nga ako
kun andut nagakampay ang mga dahon
kun andut nagahibi ang mga bato
kun andut matam-is ang haruk
kun andut mainit ang akun mga hakus
kun andut nasapwan mo nga nakabarambud
ang imong mga alima sa akun mga alima
kun andut nagakatabo ang mga hitabo
kag nagahitabo ang kabug-usan kang mga butang
suno sa andang panahon, kag bukon tungud kanatun
kun andut maabtik ang kasanagun
kag kun andut nag-uran kang maghalin ako
Ginsapupo kang imong mga tudlo
ang mga huray ka akun buhok
ang kurit kang mga kiray kag miruk
ang palibot kang akun mga bibig
naglaum nga makita mo ang sabat
sa tanan nga dya, mabasa sa korte kang akun uyahon
kun paano ko buy-an ang akun kahadluk
sa gabi-i nga angay kang sangka libo nga gabi-i
nga ikaw ang akun atubang, kag bukon sanda
kag ako ang atubang mo, bukon isara kananda
Nagakatabo ang kabug-usan kang mga butang
suno sa anda panahon
parehas tulad, bisan pa nagasaut ang duro
nga abo kang paglibug-ulo sa huyhoy kang atun mga abaga
kag nagapangabay ang imong pensar sa imong tagipusuon
agud indi mabuksan ang mga nakatago
agud indi mabaklas ang mga ginbalay nga pader
bisan pa ginalantaw-basa natun ang isara kag isara
kadadalman sa kadadalman, sa gintabid nga kalag
Ginahambal ko kanimo kadya
nga matukiban mo ang sabat kon ikaw maghigugma.

Ginlubad halin sa Filipino ni Genevieve L. Asenjo

Sa Pagitan Natin
ni Mark Angeles

Habang nakalambong sa atin ang dilim
tinanong mo ako, ang ako sa loob ko
kung bakit kumakampay ang mga dahon
kung bakit umiiyak ang mga bato
kung bakit matamis ang halik
kung bakit mainit ang aking mga yakap
kung bakit nasumpungan mong nakatali
ang iyong mga kamay sa aking mga kamay
kung bakit nangyayari ang mga pangyayari
at nagaganap ang kaganapan ng mga bagay
batay sa kanilang kahandaan, at hindi sa atin
kung bakit mapangahas ang madaling-araw
at kung bakit umulan ng ako ay umalis
Tinutop ng iyong mga daliri
ang mga hibla ng aking buhok,
ang aking mga kilay at pilikmata,
ang paligid ng aking mga labi
nagbabakasakaling makita mo ang sagot
sa lahat ng ito, mabasa sa hugis ng aking mukha
kung paano ko bitiwan ang aking takot
sa gabing katumbas ng isang libong gabi
na ikaw ang kaharap ko, at hindi sila
at ako ang kaharap mo, hindi isa man sa kanila.
Nagaganap ang kaganapan ng mga bagay
batay sa kanilang kahandaan
katulad nito, nagsasayaw man ang laksang
abo ng pagkalito sa ibabaw ng ating balikat
at nakikiusap ang iyong isip sa iyong puso
upang hindi mabuksan ang mga nakapinid
upang hindi mabaklas ang mga itinayong pader
gayong nakikita natin ang isa’t isa
lagus-lagusan, sa pinag-isang kaluluwa.
Sinasabi ko sa iyo ngayon
na malalaman mo ang sagot kapag ikaw ay umibig.

Mula sa Patikim, libro ng may-akda.

Pangga Gen

Umpisa kadya, kada Lunes.

Nag-abot dyang ituk nga ma-blog kang Disyembre. Siguro bangud duro nagkaratabo: nag-launch ako kang Awesomeness Project kang Mayo (istorya ko sa sunod); karwa ako maka-agto sa America; halin Single nangin In Relationship akun status sa Facebook; pira ka bagyo, baha, kag linog ang atun nalampuwasan, kag pag-uli ko sa baryo sa Dao kang Disyembre, gin-abi-abi ako kang kasal kang ingud balay kag antes matapos ang tuig, ano nga kasubu: naglubong tamun ka darwa ka kasimaryo. Nalumos sanda sa baybay. Ang isara, hinablos ko sa pakaisa. Kinse anyos pa lang.

Very humbling, grasya man ukon kalamidad.

Nagapasalamat ako sa mga magagmay nga butang; sa mga adlaw-adlaw nga hitabo. Sa kamatuoran nga makabugtaw pa pagkatapos magturog, maka-kaun, makauli sa balay halin sa gin-agtunan. Natural calamity man ukon man-made – kapin pa bangud sa balita ka isarang tuig nga matapos run ang kalibutan – labi ko nabatyagan, kag ginabatyag, ang pagkahuyang kang tanan rugya sa lupa.

Basi Tinaga lang gid man matuod ang mabilin sa katapusan kang kalibutan. Ang atun pulos depende sa kon ano ang istorya natun, ano ang mga sugid parte kanatun – amo nga ang pagkakinahanglan sa pagdakup kang mga panghuna-huna kag baratyagon antes pa malunod dya kang mga hitabo.

taga_uma@manila ang i-tag ko kon Kinaray-a. Titulo man dya kang una ko gid nga libro, koleksyon kang mga istorya nga ginbalhag kang National Commission for Culture & the Arts kang 2005 bilang bahin ka pinakauna nga New UBOD Writers Series. Titser Gen tana kon parte sa kabuhi ko bilang manunudlo kang literatura. Pwede nga sa Filipino kon kis-a, nga galagpok kag garagiit sa Kinaray-a. Seoulmate kon parte sa (akun) paghigugma (!). Amo man dya ang titulo kang bag-o ko nga libro, koleksyon kang mga istorya nga produkto 6-ka bulan nga pag-istar sa South Korea kang 2009. Mayad lawas, magguwa kadya nga tuig. Kon parte sa iba pa nga pakipagrelasyon kag mga isyu kang panahon, Lumbay ng Dila, nga titulo man kang una ko nga nobela nga daad, baklun ninyo kag basahun.

Ang inyo suporta nagadugang pabaskug sa padayon nga pagsulat kag pagpasingkalu.

Nahambal ko nga naga-digital detox ako. Buot hambalun, gina-off ko ang iPhone, halimbawa, halin 10:00 sa gabii hasta 8:00 sa aga. Kag kon may klase ako ukon miting. Kon nagasulat, gina-off ko man ang internet connection sa laptop.

Kay smart gid man bay ang iPhone. Makawiwili kag mapuslanon gid man. Ga-aralay lang tudlo ko kag bilog nga lima kag gamurudlo ang mga mata hay ginahulid ko dya. Gabatang ako nga ga-Facebook, ga-sabat ka mga email, ga-basa ka news – duro lang bangud sa mga feature kag libre kadya nga app; gin-entrahan ko man pati Angry Birds kauna.

Amo ra nga ma-blog ako. Para mas smart gid kaysa iPhone, ukon smart gid sa pag-maximize man ka teknolohiya. Para indi lang Facebook status ang masulat. Liwan, matinguha ako mag-proseso ka mga pamensarun kag baratyagon sa pagkabuhi, sa dyang kinabuhi. Sa liwan, kag padayon, ang pagpakig-istorya.

Kabay nga kaimaw ko kamo, mga migo kag miga.

Hasta sa liwan, sa Lunes.:)

Halin sa amazon.com

Pangga Gen/taga-uma@manila

Gusto ko ang mga pelikula ni Ang Lee. Una ko tana nakilala sa Crouching Tiger, Hidden Dragon (2000). Kang rugya run ako sa Manila, ginsagap ko kag ginlantaw ang mga nauna na nga pelikula parehas kang The Wedding Banquet (1993) kag Sense and Sensibility (1995). Ginlantaw ko sa sinehan anang Brokeback Mountain (2005) kag Lust, Caution (2007).

Amo nga eksayted gid ako sa Life of Pi ilabi na bangud na-nominate sa Oscars para sa Best Picture kag Best Director.

Pang-Best Picture gid man. 3D akon ginlantaw. Gabukas sa zoo nga negosyo ka pamilya kang bida, si Piscine Molitor “Pi” Patel nga ginaunlog ka anang mga klasmeyt, kag sa pamatin-an ko, “Pi-sing.” Interesado tana sa relihiyon. May sangka linya nga gusto ko: “Faith is a house with many rooms.” Kag sa kada halintang kuno, rugyan man ang pagduda. Hilig man tana magbasa, parehas kang The Strangers ni Albert Camus, sangka pilosopo. Sa mabugu nga istorya, aram si Pi.

Amo ra nga bukon katingalahan nga kang nalunod run ang barko, napatay anang pamilya, kag tana gilang nabilin sa baroto imaw ang mga hayop nanda hasta sa urihi si Richard Parker gilang, ang tigre, na-condition na dya para sa mutual understanding nanda paagto sa kaluwasan. We have to learn how to communicate, hambal na. Amo man kang pagrespeto kang lugar kang kada isara.

Ginapamatud-an kang pelikula ang pagkakinahanglan kang tawo kang imaw sa ana pagpanakayon, indi lamang para malingaw ang kaugalingon, kundi para may pokus kag pulos anang pagkabuhi, bangud kag tungod nagaulikid tana sa kamayad kang isara, bukun lang kang kaugalingon. Halimbawa sa pagsabat sa pareho nanda nga uhaw kag gutom ni Richard Parker.

Pag-surender, hambal pa ni Pi, sa eksena diin gina-atubang na ang liwan nga paghampas kang bahul nga balud, kang liwan nga kilat kag bagyo, kunsabagay napatay run anang pamilya, kag kon amo run dya ang kamatayon, gina-abi-abi na: “This is beautiful,” singgit na, “you have to see this, Richard Parker!”

Amo nga kang nagbulaganay sanda, daw ginbuno ang dughan ni Pi. Bangud hayop si Richard Parker, nagdiretso dya sulod sa talon, wara it bara-balikid, parehas kang ginlauman ni Pi. Unceremoniously. Amo nga nadumduman ni Pi, nga dapat ang tawo, naga-paalam. Nangusol tana nga wara maka-goodbye sa anang nobya sa India antes sanda maghalin nga magpamilya.

Bukon turn-off ang pamilosopo ni Pi, kag kon amo kang nobela kag pelikula, bangud na-dramatize dya sa mga kongkreto nga eksena. Daw sangka pinta sa screen ang dagat kag sanday Pi kag Richrad Parker sa pagbaylo-baylo kang kolor kang langit kag andang istura, sa pagrulumpat kang mga isda, sa pagwaswas kang balud, amo man sa mga eksena kang kakanay.

Sugidanunay ang teknik nga gingamit para magdalagan ang istorya: may pamilya run si Pi sa Canada kag bisita na ang sangka nobelista sa anang balay. Gina-istorya na dyang natabo kana: flashback.

Daw sa natak-an run takun sa amo dya nga teknik. Pero hay nagapabilin nga epektibo. Bukon boring bangud luwas sa cinematography, amazing ang pagdirek ni Ang Lee kang tawo kag hayop. Kag s’yempre, interesante ang istorya diin pareho nga bida ang tawo kag hayop, kag naga-explore ka andang relasyon bilang meditasyon sa pagpati kang tawo, kag indi pagpati, sa Diyos.

Sa urihi, tuod gid man bala nga may Diyos? Daw parehas lang dya kang pamangkot kang darwa ka Hapones nga imbestigador kay Pi kon tuod gid man bala anang istorya: andut nalunod ang barko kag nakaluwas tana? Bangud sa pagduda, naghimo ka isara pa ka istorya/bersyon si Pi. Sa diin ang gusto mo? Pamangkot na sa nobelista. S’yempre ang amazing, ang incredible nga istorya imaw ang tigre, sabat kang nobelista. Te, amo man kuno ria ang Diyos.

Bukon man dya bag-o dya nga ideya. Ginahungit pa kanatun (mas gusto ko gina-suggest lang), sa nobela man ukon sa dyang pelikula. Pero hay basi kon kis-a, nami man gid magpungko lang kag maglantaw kag magpahungit kang mga dapat dumdumon sa pagkabuhi, kang mga milagro.

Halin sa http://www.altfg.com

Pangga Gen/taga-uma@manila

Nalantaw ko ang Hurt Locker ni Kathryn Bigelow, diin tana una nagdaug kang Best Director, pinakauna man sa mga babaye. Dya ang link kang nasulat ko nga na-inspire na:http://balaysugidanun.com//?s=ang+hurtlocker+sa+kinaray-a

Controversial dyang Zero Dark Thirty bangud sa waterboarding. Sangka istilo sa pag-torture nga ginagamit kang military para makabuol kang impormasyon. Sa istorya kang pelikula, sa pagtultol kang balay sa Pakistan diin nagaistar si Bin Laden, amo nga napatay kang mga soldado nga Amerikano kang 2011. Amo nga duro ang nagakontra: indi luyag ibandera, ukon ipamatud-an, nga ginahimo dya kang America, kag epektibo.

Kundi labi nga na-curious ako, luwas nga nominee man para sa Best Picture, Best Actress, kag Best Original Screenplay sa Oscars.

Curious man ako kun ano ang akun mangin reaksyon. Basi indi ako ka-agwanta?

Pulido ang paghimo kang eksena. Makarilingaw ang dalagan kang istorya bangud gusto mo masundan paano gid man bala nanda natultol ang balay, paano gindakup/patay si Osama bin Laden, kag rugyan ang mga detalye kang kapalpakan kag pagduda nga nagapakita kang dinamiko kang gahum sa sulod kang CIA kag angut sa iba pa nga ahensya kang gobyerno.

Lingaw man bangud sa bida nga baye, si Maya (Jessica Chastain). Gwapa, aram, pokus sa obra, kag isug. Memorable ang eksena diin gin-isip na pira run ka adlaw nanda nadiskubre ang balay pagkatapos wara gihapon it opisyal nga aksyon anang mga boss.

Wara it detalye nahanungod sa anang personal nga background, halimbawa childhood ukon lovelife ukon pamilya. Nalikawan ka pelikula mangin sikolohikal. Para sa iba, kakulangan dya. Para kanakun, okey lang. Bug-at run nga daan ang tema. Nasiplatan ko man sa pira ka diyalogo ang kahuyang kang mga karakter kag ang kakapoy nanda.

Nakuntento takun sa pagpokus sa aksyon, sa mga hitabo, paagto sa resolusyon kag katapusan. Labaw sa tanan, bangud baye ang bida kag direktor. Kag sagad gid, sagad.

Artwork: Erin Emocling (www.lostateminor.com)

Pangga Gen/taga-uma@manila

Kada Huwebes man kag Biyernes kadya it hapon, nawili ako lantaw kang American Idol Season 12. Wara man gid takun kadya gasapak kato. Luwas lamang sa finals, ilabi na kun may Pinoy. Pero hay kang natabuan ko dya samtang ga-channel surfing, duro ang sagad, ang talented. May dyan nga pitlaun kun maghambal pero kun magkanta dire-diretso man, kag nami-nami ang limug. Duro man ang kaurungo kag karadlawan. Te, kun kaisa, gakadlaw ako nga gaturo ang luha. Dyang paghimakas sa damgo ang sangka butang nga nagatabid-lubid kanatun. Kag amo dya ang bahul nga parte kang kamatuoran kang America,dyang mga istorya kang mga Latino, Asyano, Itum, kag ordinaryo nga mga Puti. Ang American Idol bilang bag-o nga American Dream sa panahon kag kultura nga nagapasulabi kang popularidad kang mga musikero parehas nanday Justin Beiber kag Taylor Swift.

Solo ko akun lugar dya sa Manila. Kundi solo ko man akun tv. Kumportable ako sa amo dya nga sitwasyon. Rugyan man ang smartphone para mag-text kag mag-post sa mga social networking site para sa reaksyon kag inter-aksyon sa mga abyan. Ginalantaw ko dya sa flat screen tv nga daw nadukot lang sa pader. Nabakal ko dya kang 2008 pa, pagkatapos gid kang akun dissertation defense. Yes, hambal ko, makalantaw ruman ako ka tv hay PhD run!

Nawili gid bay takun ka tuon. Sa boarding house sa UPV-Miag-ao kang nagakolehiyo, nagaguwa lang kami sa kwarto kun Marimar dun. Sa tv coverage ko lang man nalantaw ang Dinagyang. Pag-abot rugya sa Manila, diretso man nag-masters kag bisan pa halin kauna may kaugalingon ako nga lugar, wara man gid ako nagkinahanglan kang tv hay rugyan man ang laptop nga may internet. Kag bangud gusto ko nga sa pag-abot kang husto nga panahon, ang nami gid nga tv akun baklun.

Sa tuod lang, kang 2000 lang kami nakabakal kang tv para sa balay sa Dao. Kang naga-obra run kami ni Nene, amun magurang nga pagka-gradweyt sa kolehiyo nag-mission work anay amo nga kinahanglan dapunon namun amun sweldo para masarangan gid bakal ang tv nga gusto. Kun hambalun namun kara kato si Nanay nga mabakal ka tv, anang sabat daw amo kadya ay: “Sige, ibakal natun ka tv inyong pang-tuition kag allowance, indi gilang kamo magkolehiyo, malantaw gilang kamo ka tv.” Kundi nga hipus gilang kami.

Husto man gid si Nanay. Nakapokus kami sa pagtuon. Nakabasa kami kang libro, nakatakras sa bubong ka balay para manguhit kang mangga, nakasaka ka santol kag iba pa nga prutas kag nabakrisan, kag nakapa-ayaw-ayaw sipal ka syatbong, para-panaguay, chinese garter, en-tren, kag iba pa sa karsada.

Kun gusto namun maglantaw ka tv katong dekada 80, ga-agto lang kami sa pihak. Amo dya tawag namun sa balay nanday Lolo kag Lola, mga ginikanan ni Nanay. Sanda ang isara sa mga una nga may tv sa amun baryo. Black-and-white. Dumduman ko nga ginabukas-sarado pa dya. May ana gid nga burutangan. Bahul ang balay nanday Lolo kag Lola kag lapad ang lupa. Duro ang pananum, bugana ang ani. Kun tagmarais, hala kukot samtang galantaw kang mga pelikula nanday Maricel Soriano, Janice de Belen, Ramon Revilla Sr., Fernando Poe, Jr., wrestling, kag duro pa. Indi ko malipatan ang Ora Engkantada kada Sabado kag ang pelikula nga tandaan ko gid Domingo it hapon ko nalantaw, ang Labyrinth.

Kun tagmarani amo man. Hasta sa monggo kag kadyos. Samtang galantaw ka tv, kukot. Pati rara ka kalu. Kag suksuk. Ang bilog nga baryo gatipon sa sala kang tagbalay. Tingub ang kadlaw, ang hibi, ang hadluk basi mapatay run ang bida, kag rugyan ang sunluganay sa parte nga maharukanay run ang bida nga baye kag bida nga laki (“Tabuni inyo mga mata,” “Indi pa ra pwede kaninyo, mga bata” – dyang mga ek-ek kang mga mal-am:)). May mga bes nga maguba ang hagdan sa dukdukanay, mahulog ang bintana, hay basta makagawa lang, a, bisan makawaug lang ka liug, makalantaw lang; malantaw gid. Ilabi na kang mauso run ang betamax, hasta sa VHS, kag DVD. Kun gabii run, may maturugan kag pukawon lang kun tag-uruli.

Sangka ritwal ang paglantaw kang tv kauna, kag sangka komyunal nga aktibidad. Sa pagsulod sa balay ka iba nga tawo kag sa pagpungko sa anda sala para makigbahin sa eksperyensya nga ginatugro kang tv, kinahanglan padayon ang mayad nga pagtamdanay sa mga kaingud sa sangka komunidad.

Artwork: Lucas Jatoba (www.lostateminor.com)

Naham-ut si PJ sa istorya namun ni Nene nga kauna kun mag-agto kami sa pihak, gakaptanay kami alima samtang naga-orasyon. Rayu amun balay sa pihak, diin rugya man nagpatindug ka balay ang kabugtuan ni Nanay. May lawid nga aragyan nga wara it pamalay, rabong ang kakahuyan, kag may parte nga ginapatihan rulubngan katong panahon kang Hapon. Man-an n’yo man kauna (bisan gani hasta kadya), duro pamahug: kama-kama, aswang, santermo, kun anu-ano lang. Kon kis-a, may dara kami nga tinola para kananday Lola kag Lola. Te, kun init pa dya, gina-agwanta lang namun amun kulba para indi magligwak sa pagdalagan, hay amo dya amun ginahimo kun sa ‘kaharadlukan’ ukon ‘baragatan’ run kami nga bahin kang aragyan. Basta makalantaw lang ka tv, ilabi na kun Biyernes it gabii kag Sabado nga ginatugtan kami (indi run kun Domingo hay klase run kabay pagka-aga. Bawal matuyo; pamahug ni Nanay, basi magnaba amun grade:).

Kadya, abi ko indi ko run kinahanglan kang tv sa kwarto hay sa smartphone run ako gabasa ka balita adlaw-adlaw. Rugyan man ang laptop kag internet, ang live streaming, ang duro nga app, kag iba pa nga ginakasakuan. Pero kang ginpauntat ko akun cable subscription, daw subu man nga nagadukut lang sa pader ang tv. Budlay man ipa-RORO. Halos tanan ruman sa baryo may tv.Te, mayad man nga bisan gahimos ako kag ga-obra sa sulod ka balay, makalantaw ako ka mga pagguwa, makabati ka music. Daw may imaw lang man ako, nga wara nagaralaway ka turog kag wara naga-arasik ang laway sa wakal. Mapatay kag mabuksan ko pa bisan ano oras nga wara it ga-reklamo. Parehas ka mga libro, rugyan lang ang tv nga nagahulat kang akun pagkakinahanglan kana para malingaw kag makapahuway sa obra, ilabi sa tanan, sa pagpamensar: sa pagdumdom kag paglipat.

Pangga Gen/taga-uma@manila

Kon ako patihan n’yo, huod. Buhi gid, uso pa. Nag-evolve lang man, parehas man kang pag-evolve kang tawo kag kalibutan dara kang siyensya kag teknolohiya. Pero hay nagapabilin ang rason kon andut ginahimo dya: ang mabatian ang matam-is nga sabat kang pinalangga, ang tunog nga kon idapun sa ginahuptan kang nagapabutyag kang pagpalangga, musika nga nagadara kang kalipay – ano nga daw sa nalab-ot mo lang ang langit!

Pa-impress kon sa aton pa kadya; pogi points. Mahimo wara run it gitara kag soloista kag huron kang mga amigo si Toto ukon Nonoy mga mag-imaw manugbalay sa tunga kang gabii, kag mahambal nga klaro pa sa ugsad nga nagapangaluyag kay Nene ukon kay Inday, pero hay indi bala makabig nga pang-harana man kadya ang pag-download kang musika kang sangka soltero para i-save sa USB ukon CD ukon i-diretso e-mail para sa anang crush, ukon sige – babe, sweetie, honey, love – what have you? Ukon pagbakal mismo kang sangka album, sa music store man ukon online?

Hay, ambay lang gid man. Naabay pa takun sa Generation X. May bilin-bilin pa tana kang laya nga dahon ukon bulak sa nutbok kang elementary kag high school ako, basi pa lang madiskubre kang crush sa anang paghuram, te ano bala ria nga bisan paano, napautwas. May love letter pa, kag pwede pa maka-dedicate kang kanta over DYKA with matching signature parehas kang ‘from your secret admirer.’

Hambal nanda, hanging out run kuno ang equivalent kang dating kadya sa mga tin-edyer, ang ginatawag nga Gen Y ukon Millennial Generation. Ma-imagine ko nga ang hanging out nga dya gaabay kang pagpamati nanda pareho kang music, parehas sa laptop, sa smart phone, kag sa kon ano pa nga gadyet. Sampihakanay sanda sa earphone, kag sa sulod kang maramig nga coffee shop, nagasunod tango-tango andang mga ulo sa musika sa andang kaugalingon nga kalibutan, holding hands while drinking frap ukon latte (indi run softdrink).

Wara run it al-al ka ayam ukon kulba nga ulaan kang laon nga tiya kang arenola, manugbantay kang kaputli kang daraga kang balay. Ano bala dya nga pag-ugwad! Te, mabalik pa tinyo sa kauna nga nagapanglatas pa kang karsada kon kadya daw parehas lang nga may pribado ikaw nga DJ sa ka-hang-out mo ukon ka-date?

Sa ekswelahan, nabuyo run ako nga sa semana kang Valentine’s Day, mahimo may magsulod nga grupo para magharana sa sangka estudyante. May soloista, may gitarista, kag abay sa bayad nanda ang pagdara-tugro kang rosas. Galisensya man sanda anay, parehas man kang mga manugharana kauna. Wara it problema kanakun ang pira ka minutos nga awat. Luwas nga nami ang limug kang soloista halin sa lehitimo nga student org, nahangpan ta dyang bagay.

Rugya ko isulod nga nadumduman ko dyang topiko kang harana samtang gapamati sa iPod. Man-an n’yo nga regalo dya kang akon ex (ehem) kang mabasa na sa post ko sa Facebook nga indi mangod ako kamaan mag-download kang libre nga music. Naluoy dyang ulitawo sa pobre nga daraga. Ha-ha. 2795 nga kanta ang sulod na kadya, lain-lain nga genre. Ginpakilala na ako sa musika nanday Dido, Dar Williams, Damien Rice, Diana Krall, Drake, Elliot Smith, kag duro pa. Nabalikan ko man ang musika nanday Leonard Cohen, Tom Waits, Patti Smith, kag ang classical parehas nanday Bach, Beethoven, kag ang pagtukar ni Yo-Yo Ma. Amo man ang jazz kag ang musikero nga si Bill Frissel. Labi sa tanan, naman-an ko nga singer gali si Carla Bruni, luwas nga modelo kag asawa kang prime minister kang France! Nalingaw ako sa anang kanta; indi ko kinahanglan maintindihan ang French.

Ginapasalamat ko sa mga laki nga nangin parte ka akon kabuhi ang akon edukasyon sa musika. May ex man ako nga nagpakilala kanakun sa The Smiths. Paborito na si Morrissey, ang lead singer, kag ginakabig na nga best lyricist ever. Nagpati man ako hay te may mga kanta nga titulo pa lang, nami gid pamatian: “Shakespeare’s Daughter,” “The More You Ignore Me, the Closer I Get.” Amo dya ang akon seryoso nga introduksyon sa indie rock. Hasta madiskubre ko man ang pira pa ka mga banda parehas kang Arcade Fire kag Belle & Sebastian. Kang maglapad-lapad akon kalibutan, parehas kang maka-hang-out ko ang iba pa nga mga manunulat sa iba nga kalibutan, pirme mamitlang ang The Smiths. Kundi daw nagka-tiket man ako it libre sa mga istoryahanay. Daw sa astig lang.

Sa playlist ko tanan dya, imaw kang duro pa nga mga bag-o nga musika nga nadiskubre paagi sa mga estudyante kag abyan parehas kang Stateless, The Dear Hunter, Muse. Kag ang nagaharana kanakun kadya amo ang hip hop: sanday Kriss Kross, Pete Rock, CL Smooth, Nas, ilabi na si Tupac nga ginatudlo anang impluwensya kag pinanubli sa kilala nga mga unibersidad sa America. Huod, pakilala man ka akon ka-in a relastionship kadya. Ginaistoryahan naman ang rebolusyonaryo nga kasaysayan kang hip hop kag ang padayon kadya nga potensyal para makaimpluwensya kang mayad nga pagbag-o: ang pagbuhi kang kaisog sa pensar kag dughan sa pakigbato sa kahilwayan kang tawo, kang mga grupo kang tawo, kang mga pungsod. Nakita ko man ang bahul na kadya nga impluwensya sa literatura, ilabi na sa binalaybay – sa spoken word ukon performance poetry, abay run ang flip top. Rugyan man ang angot na sa duna natun nga kultura parehas kang patik-patik kag dagyang sa Ati-Atihan, Dinagyang, Binirayan, kag pag-chant kang mga epiko. Ang musika bilang limug sa ulo nga kinahanglan pamatian para makasulat, makasaut, ukon maka-kanta.

Te, amo dya nga makuon ko nga buhi gihapon ang harana. Hasta buhi ang tawo, nagakabuhi sa gana kag luyag hasta mahangpan na ang ginatawag nga paghigugma sa pagkabuhi kadya nga nagalabaw sa pag-ulikid sa kaugalingon, nagapadayon nga makagagahum ang musika bilang lengguwahe nga naga-angot kanatun tanan, kag nagahapulas.

Syudad kang Chicago halin sa John Hancock Observatory

Pangga Gen/America: Snapshot

Kang Agosto 25 hasta Nobyembre 14, 2012, Honorary Writing Fellow ako sa International Writing Program (IWP) kang University of Iowa sa Iowa City, USA. Nakaimaw ko ang 32 ka mga manunulat halin sa 28 ka mga pungsod. Kadya pa lang nag-abot kanakun ang gana sa pagbalay ka mga istorya halin sa mga pinanid nga natago sa akon smartphone, laptop, kag gagmay nga nutbok. Ginalauman ko nga paagi sa dyang blog, sa dyang seksyon nga ginatawag ko “America: Snapshot,” magsirbi dya nga una nga versyon sa posible koleksyon kang mga panaysayun. Salamat sa pagbasa kag sa padayon nga suporta..

“Love is enough,” kumpisar na. Sa 94th floor kami kang John Hancock Observatory, ika-apat sa pinakamataas ng bilding sa Chicago, ika-anum sa bilog nga America. Sabado, katapusan nga semana kang Oktubre, urihi nga gabii sa dyang amon weekend trip, kag daw parehas lang nga amon ang kahawaan, ang langit, sa dyang view kang syudad.

Bilog ang lamesa para kanamun nga apat. Natung-an ako kang manunulat nga Intsik (taga-HongKong) kag Burmese. Atubang ko tana, namun nga tatlo, dyang manunulat nga Koreano, nga siguro bangud darwa run ana ka baso kang red wine nainom, nagabangka-istorya.

Flashback kang 19 years old tana: may sangka manggaranon nga bayi nga nagkagusto kana. Ginregaluhan tana kang marahalon nga muffler(damol nga panyo nga ginabaliug kon tagraramig). Wara pa it darwa ka oras kuno, nadura na run dya. Wara na dya mahambal, indi na masugid sa dyang bayi nga naham-ut kana, nalingaw, nagapalangga. Fast-forward sa pagkaligad kang pira ka tuig: nagtawag kana dyang bayi. Wara’t iba nga gusto maman-an kundi ang sabat kon andut wara tana ginpalangga balik kadyang laki katong tin-edyer sanda.

Ambay pero nangisug tana kuno magsabat. Kag amo dya ay anang nahambal: huod, gusto na man tana kato pero indi na kuno malipatan ang mga gabii nga galagaw sanda sa mga park kang Seoul. Man-an kang bayi nga dya nga sa gwa tana gaistar, rayu. Kinahanglan na abutan ang last trip kang bus. Mahal ang taxi. Pero daw indi tana pagbuy-an kadyang bayi. Selfish, hambal na, inconsiderate. Amo nga nakapuyan tana kuno kon imawanay sanda.

Pero samtang ginalantaw na kuno kaina dyang view kang syudad, napensar na nga “love is enough.” Nahangpan na run nga ‘tong tawag sa telepono para sa anang sabat nagakahulugan kang peace of mind, kang closure, sa bayi. Nangin selfish man tana kag inconsiderate. Ang pag-uli na lang man tana anang ginapamensar samtang galagaw sanda. Kag nahangpan na ruman kuno kadya andut: bangud sa amo to nga tion ka anang kabuhi, sa tradisyonal na nga pamensarun, ang paghambal kang “I love you” sa babayi nagakahulugan kang commitment. Nahadluk tana makasal sa edad nga 19!

Sa Michigan Avenue

Foolishness, hambal na sa kaugalingon kadya. “I love you” lang ang gusto kana kang bayi kato, bukon kasal. Daad kon nahambal na, nangin malipayon ang babayi kag wara nagdara kang bug-at sa anang ulo kag dughan sa lawid nga panahon.

Amo nga gapati tana nga “love is enough.” Kinahanglan dya ipakita, ipabutyag, sa panahon nga kinahanglan dya. Andut nangasawa tana? Pamangkot ko. Ano ang nagtulod kana, kon “love is enough” run gali?

Dumduman ko nga nagkadlaw tana, nag-ulong-ulong, kag maghambal nga bukon lang parte sa love ang marriage. Huod, man-an ko dya, hambal ko, pero pwede bala nga ipahangup na pa dya kanakun? Naglab-ok tana kang wine, kag seryoso mag-atubang kanakun, sa mahinay nga panghambal. Indi ko malipatan anang sabat. Sigurado ako, hasta sa malawid nga tion.

Ang pagpangasawa kuno, daw parehas kang pagpamunit, ukon pagsipa kang bola sa sipal nga soccer. Gin-stress na dyang tinaga nga “tuod-tuod.” Nga ang tuod-tuod nga manugpamunit kag atleta, man-an na nga kon mag-abot run ang oras para lalasun ang bunit ukon sipaun ang bola, kinahanglan na nga himuon dya, bisan ano pa ang matabo ukon ano man kabudlay.

Naglibug akon ulo. Daw nahangpan ko nga daw indi. Daw mapati ako, daw indi. Pero amo dya ay anang buot hambalun: may mga sitwasyon nga gaabot sa atun kabuhi nga kinahanglan natun maghimo kang bahul nga desisyon, parehas kang pagpangasawa. Handa man kita ukon indi. Ginapatihan man natun nga tuod ukon bahul ukon kulang ang “love” natun sa isara kag isara. Himuon mo dya bangud amo dya ang ginapakita kang sitwasyon. Kon tuod tana nga atleta, sipaun na ang bola sa amo ra nga tion bisan matumba pa tana ukon madisgrasya. Lalasun na ang bunit, dawihun, bisan pa dyan run ang bahul nga balud. Amo nga may ‘tuod” kag may “hilaw.”

Amo kuno, dugang na pa, nga sa pagpangasawa, dyan mo maagyan ang matuod nga kabuhi.

Nagkadlaw ako, naglahug, nga te, sa damgo pa lang gali takun, bukon pa sa tuod nga kabuhi.

Antes kami magsaka sa dyang Observatory, bilog nga adlaw kami naglagaw. Puro panaw dya sa karsadahun kang syudad diin nahambal ko sa kaugalingon nga ka pira ako ka beses nabanhaw sa pagsug-alaw sa arkitektura ka mga bilding, sa suba, sa mga museo kag eksibit, sa Navy Pier diin nag-udyakan akon kalag sa pagsaksi kang pagbaylo-baylo kang mga kolor kang langit antes magtakup ang sirum, samtang gakudug sa ramig, sa tunga kang mga tawo kag uniberso kang akon pensar.

Ang bantog nga suba kang Chicago

Napensar ko ruman dya, ang darwa ka posible nga sitwasyon nga matabo sa tunga namon kang akon nobyo kadya. Ang mahambal nga game changer. Gusto namon pareho ang isara, ginapangamuyo nga matabo sa indi magbuhay. Ang isara, kabay pa malikawan. Samtang wara pa, “love is enough.” Kinahanglan isaulog, ikabuhi.

Pag-abot ko sa kwarto sa hotel, rugyan run akon roommate nga Slovakian. Sadya man lawas na bisan pa kapoy man. Istorya na nga naghalin sanda kang manunulat nga Espanyol sa sangka village sa gwa kang syudad. Pamatyag na nakauli tana sa Europa sa linya kang kakahuyan sa karsada, sa dapug kang mga dahon, kag labaw sa tanan, sa sabor kag humot kang bag-ong baked nga tinapay! “I love Chicago,” halos singgit na. Nagyuhom-yuhom lang ako. Ginpadumdom ko kana nga alas dyes sa aga dapat sa lobby run kami kang hotel para sa byahe pabalik sa Iowa City.

Nagturog ako sa ili-ili kang mga hutik nga: “Ako man, ako man, indi ko kinahanglan magbuhay rugya para maman-an kag mahambal nga ‘I love you, Chicago!’”

Paghulat sa tungang gabii.

Pangga Gen/America: Snapshot

Daw sangka pelikula run dya kadya sa akun pagdumdom.

Umpisahan ko sa dyang eksena: pasado alas syete sa gabii, nagapungko ako sa likod nga bahin kang magamay nga eroplano kang American Airlines (AA) para sa byahe nga Dallas-Austin sa Texas. Wara gani dya it sangka oras. Pero hay sobra run sangka oras ang delay. Dapat sa amo nga oras, nakaabot run ako rugto. Tingala ako nga andut wara it nagareklamo sa mga pareho ko nga pasahero, ilabi na sa mga Amerikano. Kon sa Pilipinas dya, pensar ko, naggirinahud dun. Pagkaburubhay, naghambal ang piloto. Ginahulat kuno gihapon namon ang clearance para makalupad. Hulat-hulat lang kuno kag mangin okey run ang tanan.

Balita nga may problema ang grupo kang mga piloto kag management. Indi gihapon sanda magsaktuanay sa bargaining agreements. Duro ang cancellation kag delayed flights nga natabo kadyang semana lang. Buhay ko run nabakal ang tiket. Labaw sa tanan, kinahanglan matabo dyang byahe. Ilabi na gid bangud rugto run tana nagahulat sa Austin. By hook or by crook, makitaay liwan kami.

Kag liwan naghambal ang piloto: kaina pa tana kuno ka aga nagabyahe. Bangud sa delay, lampas run tana sa natakna nga oras kang federal government. Te, indi run tana pagtugtan. Nagapanagap run kuno ka bag-o nga piloto ang management. Pero hay wara dya it kasiguraduhan kon san-o ukon ano oras makahalin. Sorry gid kuno, kinahanglan namon mag-deplane.

Wara gihapon it reklamo ako nga nabatian. Wara man ako it plano ukon baratyagun nga nagawarus. Natingala lang ako hay hambal bay nanda, vocal kag direct ang mga Amerikano. Basta nagtirindug lang kag magpila pagguwa, nagadirinali. May nabatian ako nga ma-drive gilang sanda pa-Austin. Man-an ko nga apat dya ka oras.

Nagdali man ako pagguwa. Sa akon pensar: communicate, stay calm, kag safety at all times. Pag-abot ko sa lobby, may pila para magpa-change ka tiket ukon magpa-rebook. Wara it impormasyon kon bala sabton ka airline ang hotel sa pagbag-o ka imong tiket. Nabatian ko sa iba nga possible may flight sa tungang gabii pero hay, sa liwan, wara dya it kasiguraduhan.

Rugto kag nagdesisyon ako nga i-text dya kana, nga na-cancel akun flight kag wara it bag-o nga piloto. Napensar ko nga sangka posibilidad, s’yempre, nga maghingga sa sangka hotel sa Dallas. Pagka-aga lang kami makitaay, Sabado. Amo ra, e, kon mag-agto pa tana. Kon indi, kundi mabalik ako sa Iowa City diin ako naka-base. Weekend lang dyang amon kitaay. Sangka hingalit.

Dasig anang sabat: ma-drive tana paagto sa Dallas. Alaw-alawun na ako.

Dasig man akun balos: huod, hulaton ko tana – makitaay liwan kami!

Sa mga sunod nga eksena, makita ako nga nag-agto sa counter kang American Airlines sa groundfloor kadyang bahul nga airport. Isut ang tawo kag bangud sa krisis kadyang airline, defensive ang nabasa ko nga modo ka mga empleyado. Stay calm, padumdom ko sa kaugalingon. Nag-inquire ako kon posible ma-refund akon tiket. Salamat, huod, bisan pa abuton ka darwa ka semana hasta sambulan kag mabalik sa akun bank account. Makita man ako, bitbit s’yempre akon mga bag, in heels, nga nag-agto sa vendo machine para sa bottled water kag sandwich. Pagkatapos sa ladies’ room para mag-freshen up.

Ma-focus man ang camera sa pagpungko ko sa sangka kilid para mag-charge kag magbukas ka akon laptop. Bukon libre ang internet. Nagbayad ako online kang mga sobra 300 pesos ang equivalent para sa sangka oras nga pag-surf. Ginbasa ko ang mga balita parte sa dyang strike kang mga piloto. Labaw sa tanan, para magpadara ka email sa akun bugto. Kinahanglan may makamaan kon diin ako.

Samtang ginahimo ko dya, sa indi marayu, ang tin-edyer nga laki, Latino. Janitor. Sa nagsirinamo nga Ingles kag pirangnahut ko nga Espanyol, ginlihog ko tana nga indi na ako pagbayaan; nga dyan lang tana samtang nagahulat ako. Apat ka oras, hambal ko, kag maramig sa hurulatan sa sagwa kag mas safe ang pamatyag ko rugya sa sulod kang airport. Nag-intiendihanay kami. Nabatyagan ko, kag ginpasalamatan, dyang kinship sa mga pareho nga nagpa-amulya sa dyang pungsod.

I-cut natun dyang eksena paagto rugya: gapungko run ako sa bench sa waiting area sa sagwa. Makita nga ginahakus ko ang kaugalingon. May dyan man nga daw sa gapatik-patik sa semento ang akun heels. Lingi kang ulo sa wala, lingi sa tuo. Kag duro pa nga iba. Sa tanan nga dya, duro run nga mga sarakyan ang nagrulubas. Ginalubsan ako. Karwa ako agtunan kang gwardiya kag pareho akun sabat: may ma-alaw-alaw kanakun, on the way run.

May masulod rugya nga sonata. Mahimo piano, violin, cello. Gaili-ili kanakun. Ballet ang saut nga akun makita sa pensar. Bangud sa amo ‘to nga tion, ginlikop ako kang tuman nga kalinong. Bug-os ang akun pagpati kag pagsarig nga maabot tana. Wara it duda sa anang katampad. Emotional security – kanami batyagon. Buhi ako sa tunga kang kabaw-ing kang palibot.

Siguro may gamay nga flashback. Amon backstory. Akun mga pakete kang kalipay nga ginahugot sa bulsa kag ginawasiwas nga daw abaniko sa panahon kang kasubo kag kabudlay. Rugya, technicolor ang palibot. May Instagram feel. Summer, 2009, sa Seoul. Rugya kami nagkilalahay kag nag-date sa sulod kang anum ka bulan. Ako bilang visiting writer kag tana bilang opisyal sa anang obra kag rugto nadestino. Daw sangka slideshow gilang dya: makita kami galagaw-lagaw kon weekend sa mga kilala nga palasyo, parke, kalye, restaurant, shopping center, kag suba kang Hangan. Ma-fastforward sa Spring kang 2012, sa liwan namon nga pagkitaay sa dyang airport, diin kami naglagaw sa dyang syudad, kag nag-desisyon nga angkunon kag isaulog dyang pagpalanggaanay, nga Pacific Ocean lang riang gapatunga kanamun – sarang matabok. Lupadon gid.

Mabalik ang camera sa pag-focus sa waiting area, sa mga imahen rugya nga nagapakita kang pagligad kang mga inoras. Kag ang liwan nga pagsalida kang sonata.

Kag magtarithi. Sa tuod lang, amo dya ang natabo. Rugya ako kag nakayuhom-yuhom, sa una nga paglabay sa pensar nga daw pelikula dya. Konbensyon ukon formula kang romantiko nga pelikula ang pag-uran sa tion kang liwan nga pagkitaay ukon pagbulaganay kang bida nga baye kag laki. Pero indi takun kang drama ukon mala-telenobela. Midnight in Paris ni Woody Allen ang akun gindumdom. Romantic comedy dya kag may pagka-fantasy bangud sa pag-teleport sa lain nga panahon. Amo nga luwas sa atun Makaako, gindumdom ko man ang atun mga babaylan kag magbudu-budu kang pangamuyo para sa kalibutan nga ubayan ang akun palangga samtang ga-drive.

Kag nag-abot gid man tana, ang akun prinsipe. S’yempre, gwapo gid kag sexy. Kasanagun dun. Gusto na masulod anay kami kag mag-file kang reklamo sa airline. Bisan pa nagasimpatiya tana sa mga piloto kontra sa management, unethical para kana dyang natabo. Baskog kuno ang buot kang mga piloto sa pagsabotahe kang mga flight bangud wara mong it gareklamo. Ano gilang kuno bay kon kasal gali namon?

Ginhakus ko tana kag kalma nga maghambal nga indi run lang. Ang importante, wara it kadu nga natabo kanakun kag nagkitaay run kami, liwan! Ano bala, daw bride gid man akun pamatyag sa pag-risgo sa pag-agto rugya; sa wara it duda nga kinahanglan dya matabo. Indi ko gusto magdara kang what if sa pensar akun pagbalik sa Pilipinas. Gusto ko kang informed decision. Sa amo ‘to nga gabii, parehas sa duro nga tion sa amun pag-imawanay, nakita ko kag napamatud-an, nga amo dya ang una ko nga himuon kon nagapautwas tana kang disgusto sa mga nagakaratabo sa sosyodad: pamatian tana it bug-os, pagkatapos haksun kag maghambal it malulo (ala Ilonggo) kang akun gusto matabo, nga s’yempre, amo ang matuman.

Tapuson ko rugya: nagadalagan ang kotse sa tarithi. Hip hop ang amon ginapamatian. Naabay sa amun istoryahanay si Slavoj Zizek, kilala nga iskolar kag kritiko. Naistorya ko kana nga may bag-o dya nga libro, ang The Year of Dreaming Dangerously. Gin-order na dya sa amazon.com kag nag-abot run. Nagalantaw ako sa sagwa. Akun isara nga butkon nakatungtong sa anang abaga, ang palad nagahapulas ka anang likod, ang mga tudlo nagamasahe ka anang lubot para magpabilin nga alerto sa pag-drive. Sa salamin nga bintana kang kotse, ang naga-agaway nga kasanag kag dulom kang palibot sa malapad nga karsada. Kon pirungon ko akun mga mata kadya, amo dya ang akun madumduman sa Texas: ang malapad nga langit kag daw wara it katapusan nga lupa.

Lampas Dallas, pamatyag ko daw sa Twilight Zone kami. Nadumduman ko man ang mga pelikula ni Clint Eastwood. Sa unahan makita ko ang tumpok kang inigpat-igpat kang mga sulo. Pero lawid ang amun ginaagyan nga wara it pamalay kundi kalapadan. Sa sulod kadyang apat ka oras nga pagbyahe pauli sa anang lugar, sa makabig nga may pagka-ekslusibo nga bahin kang Texas diin tana naga-obra kadya, daw indi ako magpati nga nakalambot ako rugto kag bug-os nga kalinong kag pagsarig ang akon nabatyagan. Luwas sa tanan, nakabalik, nakauli nga balon ang dugang nga pagpati nga pinasahi dyang gugma, gani padayunon, ilabi na bangud mayad tana nga tawo kag may integridad.

Ma-zoom out ang camera. I-imagine nga nagagamay nga nagagamay ang kotse samtang nagadalagan parayu sa sanag kag dulom. Gahinay nga gahinay ang musika nga hiphop. May pagsaut kang tag-as nga mga hilamon sa magtimbang nga bahin kang karsada. Hasta magkuris sa tunga kang kalapadan ang mga letra nga nagaporma kang The End.

Ang prairie sa Iowa.

Pangga Gen/America: Snapshot

Wara ako nagsala. Amo gid. Kag sobra pa.

Halos sangka oras nga byahe pagguwa sa syudad diin kami nadestino sa hotel kang unibersidad sa sulod ka campus. Opsyonal ang mga amo kadya nga lagaw, pero gina-encourage man bilang oportunidad sa cultural exchange, cultural literacy. May mga d’yan gid nga seryoso sa pagsulat – bangud sa andang pungsod, amo dya andang parangabuhian – te, may mga deadline sa andang publisher. Akun hay naka-research leave ako sa unibersidad kag sa sulod kang halos 12 ka tuig nga pagtudlo kag apat ka libro, gusto ko lamang i-enjoy dyang fellowship. Padayon nga productive pero wara it pressure sa kaugalingon. Nangin health conscious man ako. Isara pa dya sa rason, dyang pagbisita sa prairie, nakalinya sa paghangup ko sa pag-obserba kang eco-lifestyle, ilabi na bangud isara gilang kuno dya sa mga nabilin.

Ang balay sa Erem Acreage.

Pero sige, padayon kita anay sa matuod nga hitabo: gindara kami sunod sa guwa sa likod diin nagatindug andang solar panel. Sa ingud, ang bodega kag tumpok kang layung nga kahoy, preparasyon para sa malawid nga tagraramig. Hasta manaug kami sa banglid. Nalubsan namun ang duro nga kahoy nga nagaparamunga. May mga mala-troso nga nagabatang, nahal-id sa binit kag ginapatubuan kang makul. S’yempre pa, nagaparangnamgo liwan ako nga mahimo man namun dya sa balay sa Dao.

Diin gatubo ang makul.

Ang lake kag andang ayam.

Mga ginkaun namon.

May oras ang tanan namun nga lagaw. Pero hay bangud nalipay gid kami, gin-udut namun ang drayber (nga nasorpresa man sa kaugalingon na nga kalipay sa dyang pagbisita)nga magpahuway-huway anay para mas makaistoryahanay pa sa mag-asawa. Natandug takun, daw indi pa ako mag-uli balik sa hotel. Nagaparanglapaw akun pensar. Isara ang lupa, kag ang tanan nga istorya nga naangut rugya, ang makapahibi kanakun. Kang maka-gradweyt ako sa kolehiyo kag maka-obra, lupa lagi ang ginpangayo ni Nanay: ang maggawad kang mga na-prenda kang nagaeskwela kami. Pero indi dya mapatitulohan hay sa ngaran pa kang apoy. Pero ginhuray-huray run nanda nga siyam magbugto. Pero bangud wara pa it duro nga kwarta ang iba kag sensitibo nga topiko kon istoryahan, sige, padayon lang obra sa kada parte, kag pwede i-prenda pero indi gid pag-ibaligya sa iba nga tawo. Wara it kwarta sa lupa. Kis-a kulang pa ang ani sa konsumo sa bilog nga tuig. Magasto ang binhi, ang abono, ang patubig, ang pagpaobra. Kamaan kamo nga ang tinday nga karbaw gadalagan ang presyo sa 18 ka libo hasta 25? Pero mas mayad dya kaysa mga mamumugon kang hasyenda nga bisan hasta san-o indi makapanag-iya ka anda lupa. Kag kon amo, ang wara’t katapusan nga kadena kang pagpangutang kag kaimulon. Maluoy ikaw sa mga paryente pero te, bukon bay ako si Darna. Kag ahaw mga manunudlo lang kami tanan nga magbugto.

May mga adlaw man nga natak-an run ako sa syudad. Nakita ko kon ano ka limitado ang pisikal ko nga palibot sa Manila: gabunggo sa linya kang LRT kag sa mga pader kang condominium sa bisan diin ako magliso. Te kis-a pamatyag mo, daw amo lang dya ang kalibutan, daw amo lang dya ang kabuhi, nga nagadara man paagto sa existentialist angst, sangka sakit kang middle-class. Amo nga daw gamuhaw-muhaw ako sa dyang bukas nga espasyo kang Iowa. Rugya kag nahangpan ko nga amo dya ang isara sa seduksyon kang America: sa anang kalapadun, pamatyag mo man makadalagan ikaw – somersault pa kon gusto mo – sa literal kag metaporikal nga aspeto. Ang posibilidad kang liwan nga pag-imbento kang kaugalingon, kag kabuhi. Ilabi na siguro kang nagligad nga siglo diin mas mayad ang ekonomiya kag poder kang America sa bilog nga kalibutan.

Amo nga daw indi ako maributay sa dyang pagsug-alaw sa mag-asawa. Parehas lang nga gindara ako rugya para magpapag-un kang dyang handum. Nga bukon imposible dyang kabuhi nga pagbalik sa pagtatap sa uma. Ilabi na sa pag-abot kang panahon nga kinahanglan run mag-retire ukon mag-early retirement. Bangud may duro pa nga lain nga kabuhi nga pwede mahakus.

Daw sa nadura ang gagmay nga mga linog sa akun pensar kag dughan. Daw nabuldos. Daw nawigit kag nagsablay sa mga siit. Nabatyagan ko ang pag-expand ka akun baga kag dughan sa paghaklu kang bugnaw nga hangin kag kalab-as kang kabuhi sa palibot!

Mga laswa kag prutas halin sa balay, kag bilin kang mga bulak kag dahon nga wara nataktak.

Ang Paoay Lake sa Ilocos del Norte.

Pangga Gen/taga-uma@manila

Klaro nga nadakup kang “Dandansoy” ang naratibo kang pagbiya sa balay kag sa banwang namat-an/nahamut-an para sa ginadamgo nga kabuganaan. Ang kaso kang atun overseas Filipino workers (OFW). Amo nga subo; nagaili-ili kanimo sa katurugon kun ginakanta bisan pa bilang bata, wara mo pa lubos nahangpan ang buot hambalun kadya. Amo nga classic — padayon buhi sa tinuig.

Nadumduman ko dyang “Dandansoy” hay kadyang semana (Biyernes hasta Domingo), naglupad ako it 50 minutos halin Manila hasta Laoag sa Ilocos Norte para sa sangka miting kag eksibit kang Sagisag Kultura (Cultural Icons) nga programa kang National Commission for Culture & the Arts (NCCA) sa Mariano Marcos State University. Kaimaw ko ang grupo kang mga iskolar sa lengguwahe kag kultura. Sa sangka pagpangape, sa tunga kang sirinakut nga istorya parte sa urihi nga hitabo kadyang semana sa atun sitwasyon sa Sabah, sa Mother Tongue sa K-12 nga programa kang gobyerno, kag sa mainit nga temperatura sa Laoag, namitlang kang iskolar kang Iluko nga taga-Baguio nga ‘payao’ ang isara sa dumaan nga mga tinaga sa Iluko nga nagatumod sa ‘norte.’ Amo kag may kuting-kuting ako nga nabatian sa pensar kag pagpalaoy-laoy sa “Dandansoy.”

Bangud ginaangkon natun nga atun dya nga mga taga-Sur ang “Dandansoy,” buot bala hambalun sangka pamatuod dya nga ang direksyon kang atun paghalin, pagpanaw, paglayas, pa-Norte gid man? Sa diin, ano ang atun Norte? Ang Manila? Ang America?

Sa duro nga literatura sa bilog nga kalibutan, bisan kag amo man sa kasaysayan kang mga pungsod, hasta kadya sa mga popular nga pagguwa sa telebisyon parehas kang Game of Thrones makita ang pagbanggaanay kang pwersa kang Norte kag Sur. Ilawud kag Iraya. Kun ang ilig kang tubig paidalum, pa-iraya hasta makalab-ot sa mga gibungan diretso sa dagat, andut ang mobilidad pasaka sa norte kag bukon paagto sa sur? Sa diin bala paagto ang paglupad kang mga pispis, ilabi na kang ginatawag nga mga migratory birds? Bukon ako eksperto. Nadumduman ko lang ang sangka kontemporaryo nga istorya nga Koreano lubad sa Ingles nga akun nagustuhan, “Raising the Swallow” diin ginahandum kang bida nga baye ang pag-agto sa sur, ang lugar sa pihak kang suba, diin ginakabig na nga lugar kang damgo kag kalipay.

Nagadara dya kanakun sa pagpamensar ka duro natun nga stereotype sa kun ano bala ang kinaiya kag pag-ugali kang mga taga-norte kag taga-sur. Halimbawa, labaw, hambog, kag kuripot ang mga taga-norte. Kun basehan ang amun inagyan kadyang semana sa kabuhay sa ayuanay sa mga tiyangge, mahambal nga amo gid man. Bisan sanda nagabantala kadya, nga daw sangka pagpahambog run sa dyang identidad. Makita dya bilang komon nga deskripsyon kang mga taga-Iluko sa mga souvenir item kag kampanya para sa pagpabaskug kang andang turismo.

Lapad nga lupa ang norte, sangka bukas nga langit nga pamatyag ko, sa sagwa ako kang

Komposo ni Dandansoy

Kita tana nga mga tag-sur, kilala bilang mahilig sa kasadyahan, kag kon amo, mas magarbo kumpara sa mga taga-norte. Kilala man kita bilang rebelde sa duro natun nga mga babaylan nga naglalis sa sugo kang mga prayle. Kang rugya run ako sa Manila, duro akun nabatian nga istorya nga hadluk ukon inferior ang mga babaye rugya sa syudad, kag mahimo ang mga taga-norte, sa mga babaye nga halin sa sur: Waray, Cebuana, ilabi na gid sa Ilongga. Bantog kabay nga palaban, indi magpalupu ang mga Waray kag Cebuana. Ang mga Ilongga naman iya, te, kay ka-sweet. Sa patag kang romansa kag paghigugma, wara it may makalapaw!

Pamatuod rugya ang istorya kang paghigugma nanday Ferdinand Marcos nga Iluko kag Imelda Romualdez nga Waray. Sa Malacanan of the North sa Paoay kag sa Ferdinand E. Marcos Presidential Center sa Batac, naka-display ang memorabilia kang mag-asawa kag kang bilog nga pamilya. Mabasa rugto nga 11 ka adlaw lang gali – umpisa kang sanda magkilalahay hasta sa pamasyaranay – kag magpakasal sanda. Hay naigo gid si Ferdie kang dalit kag lumay kang kaanyag ni Meldie, nga nagakukot kang butong pakwan kang una na gid makita.

Isara sa mga display sa Ferdinand E. Marcos Presidential Center sa Batac.

S’yempre, nagparangnamgo ako nga daad may amo man gid kadya kanatun nga mga lihuk kang gobyerno para sa pagpabaskug kang lokal nga kultura kag ekonomiya sa Antique kag sa bilog nga Panay. Ginhimo kang mga Iluko nga bentaha ang karayu nanda sa Manila. Sa anda pagkakuripot kag sa padara nga dolyar halin sa sagwa, daw indi nanda kinahanglan ang Manila sa duro nga mga bagay. Hambal gani nanda, Iluko lang kag Ingles anda tana lengguwahe. Wara nagailig sa Manila ang anda imahinasyon. Nagadiretso patimbuok pagguwa sa nagkalain-lain nga parte kang kalibutan.

Dugang pa sa andang kahambog nga sa kasaysayan kang pungsod, may sangka presidente sanda. Bisan ano pa nga pagtamay kag wakal kontra kang iba nga mga rehiyon kag grupo kang tawo, magapabilin nga dungganon sa pamensarun kang mga masunod nga henerasyon, ilabi na kang mga Iluko. Bangud buhi ang istorya kang mga nahimo nga kadarag-an ni Marcos sa mga museo nga napatindog para isaysay dya: ang programa sa agrikultura, ang Maharlika Highway, bisan ang nagkalain-lain nga terno ni Imelda. Madayaw ka gid man sa kaaram kang mag-asawa.

Ginasugid ko dya bilang ilustrasyon sa importansya kang mga simbolo kag imahen nga nagadara kanatun, pabalik ukon/kag para padayon, sa pagbalay kang identidad. Kag sa paggamit kang sugidanon bilang porma kag desinyo sa edukasyon, pormal kag indi pormal. Halimbawa, sa atun pagbisita sa Evelio B. Javier Freedom Park sa San Jose, ano nga mga detalye sa istorya kang nagligad ang atun maman-an, nga mangin busay kang pag-istoryahanay?

Crispy dinuguan.

Retablo kang St. James the Apostle Church sa Betis, Pampanga.

Pangga Gen/taga-uma@manila

Holy Land ang nagasiga sa akun pensar kon mabatian ang tinaga nga pilgrimage. Dason ang pagyuhum-yuhum sa pagdumdom nga abi ko kauna ang mga lugar sa Bibliya parehas kang Bethlehem, Jerusalem, Israel, Palestine sa langit. Kang 2nd year high school lang, sa klase sa History, kang ginpa-drawing kami kang bandera kang mga pungsod sa kalibutan kag ginpasaulo kang mga kapital kag nagtatak kanakun nga huod gali, nanaug sa lupa si Hesukristo, bugtong nga Anak, para magpakatawo kag magsalbar kanatun! Siguro bangud sa duro nga istorya kag kanta kang bata pa nga sa langit sanday Mama Mary kag Papa Jesus, dara run rugya ang pamahug nga indi makapalangit kon magsinutil, parehas kon tamad maghugas ka pinggan.

Mabasa sa diksyunaryo kag ma-google ang kahulugan, pati kasaysayan, kang tinaga nga pilgrim. Sa akon paghangup, dya tawo nga nagapanakayon, nagapanglugayawan sa dugang nga pagdiskubre sa ana kaugalingon – nga padayon nagabag-o sa mga hitabo sa kabuhi sa dalagan kang panahon – paagi sa pagtultol sa mga lugar nga ginakabig sagrado, ukon may maragtas, sa paglaum nga may masagap rugya nga sabat parte sa kabuhi, sa kon ano kag paano mangabuhi ukon magkabuhi – ang mangin tawo.

Sa amo nga paghangup, gindara ako pabalik sa kabuhi ni Hesukristo, sa pagdumdom sa anang inagihan paagi sa pagbisita sa dyang mga simbahan. Na-curious ako sa mga pamensaron kag baratyagon nga mapukaw kadya kanakun, kag kon sa diin nga mga lugar sa akon kalag ako dar-un. Amo nga nag-entra ako. Luwas rugya, parehas man ninyo, may ginakumkom man ako nga sangka pangamuyo; ginapangayo bugay.

Darayawon dyang lima ka simbahan. Ay maan, daw malipong ako sa kaanyag kag ka-engrande ka andang mga retablo, ukon dumaan nga altar. Ang San Agustin halimbawa, kilala sa anang 17th century Neo-classic nga arkitektura kag ang St. James ginproklama kang National Museum natun bilang “the Sistine Chapel” kang Pilipinas. Bukon lang ang mga retablo, kundi andang mga gawang, dingding, kisame, pader nga himo kag na-restore gamit ang tuod kag pag-un nga mga kahoy kag na-carve, na-engrave, amo man ang mga rebulto kang santos kag mga anghel! Matuod ang hambal ka duro nga mga pilosopo kag manunulat nga kon buta ang imo dughan, indi ikaw makahambal bangud kulang ang mga tinaga sa paglaragway kang kamatuoran nga imo ginaatubang. Nga manami nga bagay ang kaambong, kag makarilipong man – makapakudog, makapakulba, makapadumdom kang pagkarangga kag kamatayon. Awe & terror. Nga ginhimo dyang mga simbahan kang tawo agud isaulog ang pagtuo kag pagdayaw sa Diyos. Sa pihak nga bahin, ang kasaysayan kang pagkauripon natun sa poder kang mga prayle.

Kisame kang St. James The Apostle Church, ang “the Sistine Chapel” kang Pilipinas.

Ang pagsimba kang tawo sa anang kaugalingon bilang si Hesukristo. Ang mall kadya bilang sangka klase kang simbahan. Ang simbahan sa sulod kang mall – ang pagparapit sa tawo, ang pagdara kay Hesukristo sa kon diin ang tawo, ang kwarta, para sa padayon nga pagkabuhi kang simbahan. Indi dapat paglipatan ang donasyon. Labi dya nga matuod sa National Shrine of the Divine Mercy.

Kunsabagay, sa kadya nga panahon, ano ang malain sa pagpangayo kang donasyon ilabi na kon ikaw nakabenepisyo sa serbisyo kang sangka lugar? Kon ang donasyon nagakahulugan pagtatap sa pisikal nga aspeto kag iba pa nga mga elemento para mapadayon ang serbisyo? Ang memorya sa mga sugidanun sa Bibliya? Ang pagpati nga makabulong ang holy water amo nga nagasalod sa basiyo kang mineral water? Ang paglaum nga mabusong run kag makabata kon makahikap sa estatwa ni St. Guadalupe? Ang paghandum kang mas mayad nga kabuhi kag pagtuo nga maayad sa malala nga sakit? Ano ang kinalain kang simbahan, kang shrine, sa museo nga may entrance fee ukon donation fee?

Simbahan sa National Shrine of Divine Mercy. May Holy Land Exhibit, may Cave of the Holy Sepulcher, Grotto of Our Lady of Lourdes, kag Little Poland Museum.

Amo nga may pagtuo, nagakabuhi ang pagtuo, kag bisan may mga tion nga mapatay bangud sa mga pagtiraw kag pagluib parehas kang inagihan ni Kristo, may pagbanhaw. Hasta may memorya nga ginabuhi kang parehas kang simbahan kag mga ritwal parehas kang misa, bunyag, kasal, lubong. Hasta may Bibliya nga nagaistorya kag nagapadayon kang memorya sa atun pagkabuhi bilang Kristiyano.

Nagbakal ako kang bag-o nga rosarito sa shop kang National Shrine of the Divine Mercy pagkatapos namun mag-Station of the Cross. Buhay run ako wara ka-rosaryo. Lahug ko sa kaugalingon, duro akon natipon kang hayskul sa parochial school sa amun banwa. Rosaryo pagkatapos kang flag ceremony paagto sa klasrum, pangadi bag-o kag pagkatapos kang kada sabdyek,class mass kada bulan, school mass, simba kada Domingo kag sa duro pa nga mga adlaw, prusisyon sa tanan nga okasyon, kag sa bilog nga kalendaryo kang simbahan.

Mga kerubim sa Museo San Guillermo. Natabunan dyang simbahan kang lahar, ginkutkot. Rugya nag-shooting ang teleserye nga “Santino” kang ABS-CBN.

Tungod nagatinguha ako kadya magkabuhi ukon mag-practice kang meditasyon kag creative visualization, nakita ko nga wara it kinalain rugya ang pagrosaryo. Disiplina dya sa pag-focus, sa pagtugro ka atensyon kag debosyon paagi sa pagliwan-liwan kag pagpadayon, diin ang birtud kang pagsarig, kang pagpati, kang pagtuo sa sangka butang, sa pagkamatuod ka sangka hitabo nagatubo hasta manaringsing kag mamulak. Cliche pero epektibo gihapon ang mga linya kang kaaram nga “nasa Diyos ang awa, nasa tao ang gawa” kag “Walang himala! Nasa puso ng tao ang himala!”

Amo nga ginakabig nga classic, parehas kang arkitektura kang dyang mga nabisita nga simbahan, ang simbahan mismo, ang Bibliya, ang relihiyon: padayon buhi sa mga panghangkat kang panahon kag nagapakig-istorya sa moderno, post-moderno, kontemporaryo kag sa tanan nga mga label kadya. Kuta kang sarandigan, bangud ang tawo sa anang kaaram kag mga kinaiya, bisan pa may pagduda kon bala himo tana sa yab-ok, may katapusan ang pisikal nga lawas bisan, kag ilabi na gid, kon sa siyensya magdangop.

Pangga Gen/taga-uma@manila

Samtang nagapungko abi ako sa dyang swing kang Sabado it hapon, natalupangdan ko ang tipaklong nga nagapahimuyong sa tunga kang mga layung nga dahon. Bag-o lang tapos uran. Bugnaw ang palibot. Nakapahuway akun pensar amo nga daw uran man nga nagturo ang mga linya sa binalaybay ni Rumi: “Let the beauty we love be what we do./There are hundred of ways to kneel and kiss the ground. Tuguti nga ang kaambong nga atun ginapalangga amo ang atun ginahimo. /May ginatos ka pamaagi sa pagluhod kag pagharuk sa lupa.

Amo bala dya ang mensahe kanakun kang tipaklong? Bukon kabuangan dyang akun ginapanumdom kag ginabatyag, kundi kaambong, paghigugma, kag kon amo, padayunon?

Ginpanaw-panaw ko dya. Labug ang semento nga aragyan sa tunga kang mga tanum, kabulakan, kag tag-as nga kakahuyan sa dyang lugar kang mga Heswita sa Novaliches, Quezon City, ang Sacred Heart. Nagpondo ako sa sangka bangko. Sa unahan, ang tree house. Sa ubos, may swimming pool nga 10 ka pulgada. Nalingaw ako sa paglantaw sa nagahurulog nga mga dahon kang narra. Daw pitik ang tunog kang pagbari kang mga dya sa pungo kang tangkay kang sanga. Ukon basi lain nga tunog? Iba nga bagay nga nagapungi kag nagahulog? Galupad-lupad dyang mga dahon sa hangin, hasta magdapun sa mga nauna run nahulog, nga kadya gabanig sa lupa.

May nagasiritsit, sagitsit nga mga pispis. Indi ko makita sa kataas kang mga kahoy nga basi mas mal-am pa kanakun. Siguro mga tiwis dya, umbok ukon maya. Daw amo lang man akun dya kilala kag madumduman. May garalagpok man. Gagmay nga mga prutas. Nadumduman ko ang mga sarali, bugnay, samlague, lumboy, kamunsil. Ang mga panaka ko rugya katong bata, pangkawit, pamurot dara hamal, kon bukon upak kag kukot.

Kag may naglubas nga karnero. Sa Bibliya ko lang dya nabasa. Ay, bukay gali dya nga kanding! Mee-mee-mee man anang wangal samtang gapanaw paagto sa anang lugar-irimnan.

Naglubas nga karnero.

Karnero ako kang Diyos! Pitik kang kasanag sa akun pensar kag nakapisik ako. Rugya man ako sa dyang lugar agud mag-inom.

Silent retreat. Amo dya ang tawag sa tatlo ka adlaw nga akun gin-entrahan. May naka-assign nga spiritual director sa kada isara kanamun. Gintugruan kami kang mga pamangkot kag mga berso halin sa Bibliya bilang giya sa meditasyon kag refleksyon. Spiritual exercise tawag nanda. Sarang kami makaturog kon nakapuyan. Indi istrikto ang iskedyul luwas lamang sa mga oras kang pagkaun, pagtambong sa misa, kag pakigkita sa spiritual director. Bawal mag-istoryahanay hay panahon dya kang pakig-istorya kay Hesus kang kada isara.

Kalmado ako sa kalinong; sa pagpanaw-panaw, sa pagpungko – sa bilog nga tion. Wara it hiribiun ukon delubyo kang emosyon. Pero gusto ko kang senyales, kang pagkayab, kang sangka igu sa dughan nga nagahambal, “amo dya, amo dya.” Magpamati pa sa kalinong kag makig-istorya sa Diyos. Ano anang ginapaabot kanakun? Basi dyang ka-kalma mismo amo ang mensahe? Nga indi ako magkabalaka, bangud rugyan tana. Magsarig kag magtuo.

Berso halin sa Jeremiah 29:11 ang nagtupa kanakun. Rugya, ginahambal ni Kristo nga tana lang ang nakamaan kon ano ang plano na para kanatun. Ang plano nga nagadara kang kabuganaan kag bukon disgrasya. Ang plano nga magadara sa paraabuton nga atun ginalaum.

Pagsarig kag pagtuo. Daw parehas lang man sanda. Rapit-rapit. May pagsarig kita, nagasarig, kon may kredibilidad ang sangka tawo. Ginatugro natun dya, nagaabot kanatun, mabatyagan, bangod sa mayad natun nga eksperyensya sa dyang tawo. Nami atun memorya sa mga hitabo kaimaw kana. Amo ang hambal nga ‘earned’ dya, wara lang basta-basta ginatugro, ukon nagakinahanglan kang panahon, kag mga pagtiraw. Samtang ang pagtuo ukon faith, bisan wara it empirical nga ebidensya, ginapatihan natun. May gahulag, gatulod halin sa sulod – intuition –para himuon natun ang sangka butang.

Man-an ko dya, man-an natun, bilang ideya, konsepto, teorya. Pero parehas man ka duro nga mga leksyon sa eskwelahan, gatap-ok lang, ga-aso, kag mahambal lamang nga daw sa nahangpan run gid man kon ginapresenta run kang kabuhi bilang sangka kinahanglanon nga sangkap sa katumanan kang handum. Kinahanglan kang pagpanalupsop sa lawas, sa nagkalain-lain nga sentido.

Sa duro nga tion, gakulang ako sa pagsarig kag pagtuo sa Tinaga kang Diyos, sa tinaga kang pinalangga. Labaw sa tanan, sa akon mga tinaga mismo nga napabutyag, ilabi na kon napautwas run nga daw hagunos kang uran sa tag-irinit. Tuod ang cliché nga “It’s me, not you.” Kon gusto ko kang great love story, ako mismo, dapat magkabuhi kag mangin ehemplo kon ano ang ideyal ko nga kahagugma. Kag dya nagadara, nagabalik kanakun sa dugang nga pagpatubo kag papag-un nga malaragway nga a listening heart.

Turo kang uran? Kulas kang mga dahon sa dapya kang hangin? Igut kang gawang? Kahipus kang cellphone kag dyang kalmado nga dughan? Padayon ang akun pagpamati, mga abyan.