Litrato halin sa Facebook page kang Team La Salle.

Rugya ako sa dyang Bayani Challenge kang Gawad-Kalinga bilang parte kang TEAM LA SALLE halin kadyang Marso 22 hasta 28 sa Compostela Valley Province sa Mindanao. Sa Bayanihan sa Paaralan, mabulig kami sa pagkid-an ka mga bubong kag pagpinta. Sa Children’s Hour, mabulig kami sa kitemaking kag sa Pinoylympics – mga tradisyonal nga sipal. May tree planting man, kag duro pa nga mga aktibidades.

Mabisita man ako kay PJ, libayun ko nga kadya ga-obra sa Ateneo de Davao, sa Semana Santa.

Kitaay liwan kita mga abyan sa April!

Pangga Gen/taga-uma@manila

Rugya maistar ang dugang nga mga pamilya halin sa mga komunidad nga naduraan kang balay kag mga palangga sa kabuhi bangud sa Bagyo Pablo kang Disyembre 2012. Amo dya ang hitabo nga nagabugkos sa dyang GK Village. Sa nakita n’yo sa litrato, gagmay kag nubo lang dya nga balay, uniporme, de-kolor, himo sa semento. Para sa mga pamilya rugya, ang pag-istar sa amo nga balay kag komunidad pagbangon ka anda dungog kag paglaum para magpadayon tinguha sa pagkabuhi nga mapuslanon.

Na-post ko sa akun Facebook page ang pira ka mga litrato. Rugya, gusto ko ipaambit ang tatlo ka imahen – mga reyalidad – nga tuman nagtandug kanakun:

Kag Rugya Nag-istar ang mga Bato

May barangay Andap. Duro kuno ang mga resort rugya nga nakilala dya bilang isara sa mga tourist spot sa Compostela. May simbahan, s’yempre. Kag amo lang dya ang nabilin. Naistorya kang pari sa misa nga ang mga nakapanago rugya, nakadangup, kang magbagyo, amo ang mga nasalbar. Amo nga mapatindog sanda ka tower bilang memorial marker/site sa pagdumdom kang natabo; agud indi malipat.

Ano ang dapat dumdumon? Nga dya kauna sangka masadya nga barangay, mahimo parehas kang tagsa-tagsa natun ka barangay nga ginhalinan sa probinsya. Kag kadya wara run kundi sangka malapad nga lugar nga ginaistaran kang mga bato. Duro nga mga bato, ragkul nga mga bato! Istorya nanda, adlaw-adlaw may ragkul kag duro nga mga trak nga nagahakot kadyang mga bato halin pa kang Disyembre pero andut daw indi maubos.

Samtang nagapanaw kami sa pagrosaryo rugya, napamangkot ko sa kaugalingon kon ano ang ginahambal kadyang mga bato. Napensar ko ang imahen ka mga mga bato sa literatura, sa pelikula, sa kasaysayan, sa Bibliya: si San Pedro may bato; ang espada ni King Arthur -Excalibur – ginbunot sa bato; may bato bantiling, ang ginakuon nga pinakatigdas; may bato si Ding ni Mars Ravelo nga kon tunlon magtigbaylo kana kay Darna! Himo ang mga kilala nga simbahan sa nanari-sari nga klase ka bato, amo man ang mga sagrado nga tore parehas kang Borobodur.

Gindara ako kadyang pamensarun sa mga tinaga nga awe, grandeur, magnificence nga naputos man sa mga tinaga nga ruins, loss, decay - rebirth.

Kinahanglan ko pa kang panahon para dugang pamensaran dyang mga butang. Pero para sa mga taga-Andap, amo dya ang kamatuoran sa andang kabuhi.

Ang Ginatawag nanda nga ‘Tent City’

Parehas man kadyang ‘tent city.’ Nakapisik ako kang mabatian ko dya sa amun local guide sa bus samtang ga-byahe kami pa-Andap. Kon pamatian mo, abi mo may mayad kag nami sa dyang ngaran kang lugar nga kinahanglan itudo nga daw tourist attraction.
Daw mga makul dya nga nagaturubo sa lupa. Mga panimalay nga nagaistar sa tent nga may tatak kang mga internasyonal nga ahensya, donasyon. Sanda ang gina-target nga recipient kang mga balay sa Gawad Kalinga Village, pero hay depende man sa kon sin-o rapit sa gobyerno.

Ano ang mahimo nanda bilang biktima kang bagyo kundi ang magpasalamat sa gobyerno kag mga ahensya nga nagadara kang bulig. May mga nagapanilhig sa palibot, may nagapamulad ka bayo, may nagasiripal nga bata kang manaug kami para maglantaw kang iba pa nga site kang Gawad Kalinga sa marapit. Daw sala ang pagbuol ka andang mga litrato bangud man-an mo nga duro pa nga bulig ang kinahanglan nanda kag bilang bolunter sa amo nga tion, ginakilala mo man ang imo limitasyon.

Wara it romantiko sa kaimulon kag kabudlay pero siguro may sagrado sa pagkarangga kang mga butang kag pagkadura ka mga naandan natun nga gamit, pamensarun, baratyagon, pagginawi, katawhay. Nga siguro ang dungog kag dignidad natun bilang tawo matuod makita sa kon ano ang sarang natun ipaiway, itugyan, ipaambit, isakripisyo.

Nadumduman ko ang sangka binalaybay nga nasulat ko bangod sa Bagyo Frank nga nagdalasa sa Panay kang 2008, ang “Sa Gihapon, Palangga, ang Uran.” Rugya ang pagpaambit kang darwa ka urihi nga seksyon:

5.
Kang madason nga gabii,
dyang istorya nagdara kanakun
sa tupad kang atun mga abyan.
Isara ka panyapon kang karne, mainit nga kan-un,
kang laswa nga wara ko nagisa, kag maramig nga tubig.
Naglupad pagguwa sa akun baba ang mga karton
kang bayo, ang bug-at kang mga gamit, ang pagka-anod
kang kuwarta sa mga tinuig nga pag-obra -
Ang katapusan kang kalibutan.
Sa una nga higayon,
nabatian ko ang akun limug.
Isara ka hibi nga natago sa bato-bantiling
sa baryo sa diin ako nabata.
Nabatian ko ang hiribiun kang kabataan, kang bata
nga wara pa naputos sa akun taguangkan.
Nakita ko ang alima kang akun nanay, ang pagrosaryo
kang kamal-aman, ang anda pagsala-sala sa pagtabang
sa anda kaapuhan. Nagkurudug ako sa pag-alsa kang hangin
sa mga balayan, sa pagwaswas kadya sa semento nga karsada,
sa pagkatumba kang mga sarakyan, kang akasya sa atubangan.

Nagkasubu, palangga, ang tanan natun nga abyan,
nga daw pareho lang sanda man kang bagyo nalubsan.
Bisan sa radyo kag tv lang nanda naman-an
kang masunod nga adlaw. Nagtugro sanda kang bulig.
Ang akun bug-os nga kalag nasudlan kang ospital
kang mga banwa, kang marapit kag marayu nga mga baryo
nga gintukadan kang mga kaluoy kag pagpabugal:
mga ayuda nga naglubas sa pag-irinaway kang mga politiko.

Ang akun pagtuo naputos kang de-lata kang sardinas,
pakete kang noodles, kaha kang posporo, isara ka gantang nga bugas.

Nagpauli ako katong gabii
nga angay lang wara it kamatayon
nga nagpatunga kag nagasunod kanakun.
Daw sa ginduyan ako kang karsada sa kalipay kag paglaum.
Nagtubo dya sa akun dughan nga daw makul sa uhot
nga nag-ulhot sa igo kang kilat, daw putot kang kurbasa
sa pamanagbanag kang kaagahun; ituk nga nagpakadlaw
kanakun. Nag-inom ang akun lawas kang kasanag
kang bulan kag mga bituon. Nagharuk ako sa kagab-ihun
nga nagahiribiun sa pagdamgo kang bag-ong tubig
nga magahagunos sa busay sa lasang nga atun pangitaun.
Kag sa atun gripo, tubig nga nagabuhi, nagabuhi:
bag-o ka pa makapauli, matukiban ko run ang ana kadya likum.

6.
Kadyang aga ginbisita ko ang hardin
nga gintamnan ko kang rosas.
Ginhanduraw ko ang ana buskag:
mapula parehas kang akun dughan,
malabug ang ana mga sanga
parehas kang imo pagkadura.
Rugya ka pa, sa gihapon, palangga.

May ambon nga nagakarupsak sa akun ulo
kag sa akun buhok nagailig ang kahidlaw.
Naghanda ako kang bag-o nga hardin.
sa di-marayu, sa pihak kang karsada, ang atun uma.

Sa tupad kang rosas, nagtanum ako kang santan,
kang bogambilya, kang kamote kag tagabang.
Sa tunga kang akun kahidlaw, dyang hardin.
Sa tunga kang akun mga tudlo nga magahapulas
kang imo uyahon, dyang mga sanga, dyang mga siit,
dyang mga dahon, dyang mga putot kag buskag.

Kahumut.

Magaduaw ako rugya nga may dara nga karantahun.
Kag sa mga gabi-i, magaturug ako,
ilabi na sa liwan nga pag-abot kang uran.
Bangud sa katapusan, palangga,
wara it mas marahalun –
indi ang kaambong,
indi ang kamatuoran,
indi ang kalipay,
indi ang kabuganaan,
bisan pa ang paghigugma,
kundi ang pagkadura lamang, ang pagkadura.

Pangga Gen/taga-uma@manila

Makatiringil ang kanta kang mga kiri-kiri sa kapaang kang Abril. Sa samlague sa unahan, nagakarataktak ang mga labug-labug kag laguring imaw sa mga kalong nga ginapamurot namun sa kahapunanon. Madakup ang mga damang sa mga sanga kang madre de cacao kag simsim kang kawayan, amo man sa mga dahon kang kabulakan. Ginasulod dya kang mga tubo namun nga laki sa kaha kang posporo, ginasagod, hasta sa adlaw kang pagpaupas. Pustahanay rugto ay sa banglid sa aragyan paagto sa eskwelahan, indi gani sa idalum kang manga antes ang awang nga ginasag-uban kang bilog nga baryo.

Mga hinablos kag hinablos sa pakaisa kadya.

Hasta kadya, wara man sa pataas-taas sugid te hay wara run man it tuba ta kadya nga mainom hasta mahubog (indi takun kauyon ka sabor kang beer), pero hay makasaka pa gihapon ako kang puno kang niyog. Bisan naka-heels pa. Ha-ha. Ukon pustahanay ta sa lagsanay sa taramnanan, pati hasta sa mga uhot, dara lukso sa kanal hasta takras sa banglid. Sa sangka initiation rite nga sobra ka pisikal sa sangka student org sa kolehiyo, nagbilib sanda sa endurance kag speed ko. Pagpati ko bangud sa mga sag-ub ko – halin sa gallon hasta sa bayong nga kawayan – sa nagkalain-lain nga bubon sa kasubaan kang baryo hasta sa mga awang kag jetmatic pump ukon bomba sa mga baririhan kag tunga kang taramnanan.

Ang uma antes ang suba.

Rugyan man ang suba nanday Lolo nga may awang sa ubos kang balangaan nga nagapamulak kang lila kon Mayo. Ginapuksi namun para sa “Ginahalad” kag “Adios, Adios” sa Flores de Mayo. Sa pihak kang suba, lampas sa taramnanan, ang kabanglidan nga may pira ka pamalay. May sound system tana sanda rugya. Tunog-tunog ang patukar ilabi na kon tag-irigma nga nagapahuway halin sa pag-obra sa uma, amo man kon hapon. Daw pirme lang may binayle. Sangka adlaw pag-uli ko kang kolehiyo run ako, may naman-an ako nga istorya: ang rason kon andut tunog ang patukar kang tagbalay. Bukon lang gali kuno para may libre nga musika ang bilog nga barangay kundi, suno sa mga tsismoso kag tsismosa, may ‘milagro’ nga nagakatabo. Para indi ra, e, mabatian. Amo kuno ria nga lain ang itsura kang agot nga bata. Lain gali tanan ana tatay. Huhum. Ambay lang gid man. Man-an n’yo man sa baryo, duro ‘milagro.’ Parehas lang abi kang sangka tag-irinit man nga nagsururuka ang sangka ingud balay pagkatapos manglaba sa pihak nga suba. Ginlampusan kuno ka morokpok. Ang istorya ko nga “Turagsoy” sa libro nga Komposo ni Dandansoy naghalin man sa sangka istorya sa baryo: nagbahul ang busong hay ginhiwitan kuno ka penpal na nga taga-Siquijor pagkatapos tugruan ka picture. Patay man tana pangara kag paandam kanamum ka mga mal-am nga ay, indi gid magsarig; indi git magtugro-tugro ka picture. Nag-ronda pa ang mga tanod hay ginabisita gani kang aswang nga taga-Siquijor. Igo sapwan, nagbata pagkatapos ka siyam ka bulan.

Duro pa nga mga istorya kang banglid kag suba kang akun kabataan: mga panihul kang mga magkahagugma para magtabuanay run, kuno abi madulhog para manglaba ukon mabangut ka karbaw ukon baka. Amo nga tingala lang sanda, ukon basi man kamo, andut ‘sexy’ akon mga istorya. Mas rapuyot pa ang tuod gid nga nagakaratabo sa baryo ilabi na kon tag-irinit. Wara pa rugya ang mga pagpanakup kang umbok kag maya kag pagpangita kang andang mga itlog sa mga banglid kang cogon kag tigbaw.

Ang baryo kadya.

Sa tanan nga dya, ang akun punto amo dya ay: ang pisikal nga palibot sa baryo (suba, banglid, taramnanan, awang, bomba, karosa, kag duro pa nga iba)amo man ang social ground diin nagkatarabo, kag padayon nagakatabo, ang sosyalisasyon: pasahay kang istorya kang mga henerasyon paagi sa tsismis sa paghimo kang adlaw-adlaw nga mga buruhaton parehas kang pagsag-ub kag pagpanglaba. Ano ang mangin babaye, mangin lalaki? Bahul man ang papel kadyang mga lugar kag aktibidades sa pormasyon kang kabataan sa baryo.

Napuslan ko dya, nagamit: ang akun edukasyon bilang manunulat. Amo dya ang palibot nga nagbalay ka akun imahinasyon kaimaw, dungan ang mga libro ni Nanay sa banggerahan. Buhi ang Barasanan sa akun mga una nga sugidanun hasta sa akun una nga nobela, ang Lumbay ng Dila.

Una ko pa lang dya nga pagsulat-dumdom bilang memoir parti sa baryo. Duro pa ang gusto ko nga isulat parehas kang panahon kang pagrara kag pagpanuksok kang kalo nga buri, ang paghimo kag pagpamaligya kang mga bandi nga mani kag niyog kang kababaihan kang baryo, kang alupi kag huwad-huwad. Amo man ang duro nga pag-inugali nga mahambal nagbag-o sa pagsulod kang cellphone kag cable tv pero hay duro pa man ang mahambal man nga daw sa wara nagbag-o, ukon amo sa gihapon, nga pareho mayad kag kadu.

Sa tanan nga dya, ang akun pagpabugal nga ako isara ka taga-baryo, taga-uma.

Pangga Gen/America: Snapshot

Sa pira ka adlaw, gusto ko man makadiskurso ka akun panghuna-huna kang baratyagon tuhoy sa writing workshop natun sa pungsod bilang nangin fellow sa Iligan National Writer Workshop (2007), UP-Davao National Writers Workshop (2001), kag UP-Baguio National Writers Workshop (2011) amo man bilang panelist rugya sa IYAS kag sa San Agustin sa Iloilo.

Kadyang Lunes, ipaambit ko anay kaninyo akun sinulatan sa Ingles. Ginlihog nanda ako nga isulat ang pira ko ka pamensarun sa topiko nga “On Going Home” pagkatapos mangin Honorary Writing Fellow sa bantog nga International Writing Program (IWP) sa University of Iowa sa Iowa City sa America diin halos tanan nga kilala nga manunulat sa pungsod, sa bilog nga kalibutan, kag ilabi na sa America, nagtuon kang pagsulat kag nakipagkilala sa iba pa nga mga manunulat.

Rugya ang “After America.”

Mabasa n’yo man ang pira run ka nasulat ko sa Kinaray-a mismo sa dyang seksyon kang blog nga “America: Snapshot.”

Rugya man ang sangka interbyu kanakun sa serye nga “On the Map 2012″ diin, sa liwan, naabay ang Pilipinas sa pag-mapa nanda kang mga manunulat sa bilog nga kalibutan.

Kabay makakitaay man kita sa sangka writing workshop sa pira ka adlaw, ukon sa mga okasyon diin nagaistoryahanay ang mga manunulat kag mga manugbasa bilang komunidad nga nagatib-ong kang kaaram.

Pangga Gen/taga-uma@manila

Nasa 5 wika ang antolohiya. Si John Iremil Teodoro ang nag-edit ng Hiligaynon at Kinaray-a, si Marjorie Evasco ng Cebuano at English Poetry kasama si Susan Lara sa Fiction, at ako sa Filipino para sa tula at maikling kuwento.

Kabilang sa Filipino ang mga akda nina Arbeen Acuna, Vijae Alquisola, Mark Anthony Angeles, Jonathan Davila, Joselito delos Reyes, Irish Angelica Ibon, Phillip Yerro Kimpo, Nikka Osorio, Carlos Piocos III, Edgar Calabia Samar, Charles Tuvila, Enrique Villasis, Winton Lou Ynion, Christoffer Mitch Cerda, Vladimeir Gonzales, at Bernadette Neri.

Inaasahan ang paglabas ng susunod na antolohiya sa 2015.

Narito ang aking Introduksyon:

Dahil ang Iyas ay Hiyas at Narito ang Pagpapadayon

At ano na ang nangyari sa mga iyás, matapos maaruga, isang linggo, nang tag-araw na iyon, sa Balay Kalinungan sa St. La Salle, sa syudad ng Bacolod?

Iyás: Pangngalan. Salitang Hiligaynon para sa binhi, tubó, butò. Salingsing.

Kung ang pangangamusta na ito ay isang pagpoposisyon ng impluwensya at impact ng institusyon na IYAS bilang isang mapag-arugang mga kamay sa pagtubo, pananalingsing, pamumukadkad, paghahalimuyak, pagbubunga’t pagmamatamis ng mga naging fellow, narito ang walang paumanhin na pagtatanghal ng presensya ng produksyon sa Filipino ng isang writing workshop. Narito ang integridad ng mga paghahanda bago ang nakatakdang araw na iyon ng pagsumite, nang oras na iyon ng pagkatanggap ng tawag at email na isa ka nga sa 15, nang moment na iyon sa araw na iyon ng ‘yong pagkasalang-paslang, nang buong linggong iyon ng Abril ng ‘yong taon. Maging, at lalo na, nang mga sumunod na taon pagkatapos ng IYAS; nang paglipas ng panahon.

Narito ang hakop ng mga tula, maikling kuwento, dula. Mga handum (pangarap) na maging isa sa mga manunulat – published at award winner– ng/sa bansa, na siya na ngayong handumanan (alaala), dahil nagkatotoo nga at nangyari na (nagka-Palanca, nagka-libro, etc.), at kung gayon, isa na ring instrumento sa/ng pagsusukat sa naabot, narating. Kaya ang handum, na naging handumanan, kaakibat o kaalinsabay ang/ng imbestigasyon at refleksyon, ay may potensyal na maging handurawan. O siya na nga, siya na rin. Ikonsidera halimbawa ito: handuraw: pandiwa. Pagbabalik-tanaw. Akto ng pag-alaala. Handurawan: pangngalan. Handuraw + larawan. Imahen ng alaala. Halimbawa, isang kongkretong bagay tulad ng baul sa Balay Kalinungan. Ngunit ito ang interesante: ang larawan sa salitang ito ay hindi lamang isang imahen ng alaala, kundi gayundin, ng hinaharap.

Visyon.

Ang paghanduraw kung gayon ay isa ring paglalatag ng bukas. Lalo pa nga ba dahil ang iyàs ay hiyas – s’ya na rin, s’ya na nga.

Narito ang mga hiyas: “itong mga paa,” itong “panalangin ng panahon,” “turista,” “alitaptap,” “painted bird,” “alamat ng batobalani,””kasiyahan ng mga isda,” “pusa,” “katok,” “bago makatawag nang long-distance,” “kung paano pinapatay ang issue,” at iba pa, gayundin ang mga wala rito, ang mga hindi naisama. Dahil higit pa sa mga narito rin ang alam natin, ang mga akala natin alam na natin, at nauunawaan na, o di kaya’y natanggap na.

Narito ang mga hiyas tungo sa maligayang pagbabasa, tungo sa kagalingan sa pagsusulat, at higit sa lahat, tungo sa intelihenteng pagdidiskurso sa mga pangyayari sa ating buhay at lipunan: ang pagpapadayon sa pag-akda at publikasyon.

Publiko. Ang paglikha nito, pag-aruga, sa pagpapatuloy ng sining — ng buhay.

Duro gid nga salamat!

Pangga Gen/taga-uma@manila

Patapos run ang Mayo kag grabe gihapon ka gin-ut rugya sa Manila. Basi sa sunod nga mga bulan pa ruman takun makapa-baybay. May binayle kadyang semana sa baryo sa Antique. May Santacruzan pa sa inyo?

Pagkatapos ka IYAS National Writers Workshop sa Univ. of St. La Salle sa Bacolod kag dept. workshop pagbalik sa Manila, nagbakasyon liwan ako sa America. Una ako nakaagto ka isarang tuig, Mayo man, sa New York City kag Dallas sa Texas. Gintawag ko ‘to nga Awesomeness Project matapos makabatyag ka burn-out sa 12 ka tuig nga pag-obra kag pagka-administrador sa halos darwa ka tuig. Siguro sa pira ka adlaw, dugang ko mapaambit kaninyo ang dyang bahin ka akun kabuhi kon mapungkuan liwan ang mga nangin pamensarun kag baratyagon.

America bangud rayu kag lapad kag pamilyar. Nagustuhan ko nga sa pagpungko sa sulod ka long flight, matipon ko ang pamensarun kag baratyagun nga halos wara it istorbo. Sa dyang mga tion, gapasalamat ako nga kalabanan mayad ang akun mga inagyan sa kabuhi bisan pa duro man ang mga habus-habus. Labaw sa tanan, nga may mayad ako nga pamilya nga maulian, bisan diin man ako makapanglugayawan. Amo dya ang isara sa rason kun andut nagapati gihapon ako sa pamilya kag komunidad.

Pilgrimage of a Lifetime ang ginpangaran ko sa dyang byahe. Matapos mag-leave ka 6 ka bulan sa obra ka isarang tuig kag nangin Honorary Writing Fellow sa International Writing Program (IWP) sa sulod kang halos 3 ka bulan sa University of Iowa sa Iowa City, sa ginatawag nga Midwest nga bahin kang America, labi nga nangin mindful ako sa paggamit kang akun oras, enerhiya (pisikal, mental, emosyonal), kag ginatawag nga resources (ikasarang, masarangan, gusto pa tun-an, kag ang bahul nga pamangkot: may materyal nga manggad ako? Ano? Pira?).

In short, accounting kang nagligad, inagyan, hinimuan,kag pag-plot/pag-set kang goals kag pag-exercise kang creative visualization para sa next 6 years: life@40 – mayad lawas.

Mga bag-ong libro nga ginbasa kadyang bakasyon.

North Rodeo Drive sa LA.

Nakita ko ang elemento kang Math kag Science rugya, ilabi na ang Physics. Daw review dya kanakun, liwan nga paghasa kang utok sa dyang mga sabdyek, sa lingaw nga paagi.

Nga amo dapat ang pagtudlo, kag s’yempre, ang pagpangabuhi – nga wara’t iba kundi ang produktibo nga paggamit kang oras, enerhiya, manggad para sa dugang nga ikaugwad kang kaugalingon, para dugang kag liwan kag liwan, makapaambit sa mga palangga sa kabuhi kag mga komunidad nga ginatipigan.

Salamat sa padayon ninyo pagbisita rugya sa Balay. Klase run namun kadya sa unibersidad. Kinahanglan ko kang duro nga dugang nga Kabuhi halin kaninyo, parehas sa pagsipal ko kang Candy Crush, para makapadayon level-up sa byahe kang kabuhi, nga huod, may awesomeness kag meditasyon.

Painting ni Jeeremy Mann halin sa http://www.lostateminor.com

Pangga Gen/taga-uma@manila

Rugya run ang uran.

Gin-islan ko ka mas damul ang kurtina.

Sunod ang baha. Ruman. Tuig-tuig gid lang. Dumduman ko ang pamatyag, nga sangka accomplice ako sa krimen, samtang galantaw kang balita parte sa mga lugar nga natam-an kang baha bangud sa kadalok kag kapabayaan kang tawo, parehas abi kang illegal logging, pagmina (bisan ano pa nanda ka rationalize nga responsible mining dya) kag padayon nga konstruksyon ka mga bilding parehas ka condominium bisan pa gutuk run ang lugar amo nga indi makatigayon ka mayad nga kanal sa karsada.

Ginahimo kang media nga visual spectacle ang pagbalita kang mga kalamidad – taas ang rating sa pagtutok kang bilog nga pungsod kag pag-pick-up kang international media outfits – kag ikaw nga (naka)luwas, sa imong pagpasalamat kag konsensya, mahimo magpadara ka bulig paagi sa donasyon (dugang nga puntos sa media network sa ginatawag nanda nga corporate social responsibility (CSR). Bangud halos kanatun kulang, ukon wara gid gani, it training sa disaster management ukon sa first-aid, te ano man abi mahimo mo kundi magpahimunong sa imo balay kaysa magdugang pa sa statistics kang mga salbarun ukon biktima. Parehas abi kanakun, indi takun kamaan maglangoy. Wara man it nakatago nga salbabida. Kundi kon kanselado ang klase, pahimuyong sa balay kag pangamuyo nga wara it linog ukon tsunami hay suno sa mga pagtuon, ay, mahimo madura sa mapa kang Pilipinas ang Manila. Purya, pahilayu.

Suba lang tana ang gabaha sa amun sa probinsya. Kon maglapaw hasta sa taramnan, mahimo maglumos kang garabuton nga paray. Kis-a, gatiphag kang banglid, gaukab kang lupa, dara ang pira ka mga tanum. Dumduman ko ang paglatay sa tulay nga kawayan. Ako ang nabuywan suguon ni Nanay magdara ka igma sa mga manug-obra sa taramnan sa mga Sabado nga amo dya ang makabig nga bulig kon wara it klase. Dumduman ko ang mala-kape, daw cappuccino, nga kolor kang suba. Nalay-unan ang mga bubon nga ginapanglabhan kang bilog nga baryo.

Amo dya nga na-shock ako sa una ko nga eksperyensya ka baha sa Manila kang 2000. Nangin suba ang karsada! Higku-higku. Bukon lang daw cappuccino ang kolor, kape gid nga wara it kalamay, wara’t gatas! Sara-sara nga nagbagtik sa buli ka kaldero. Kag imaw sa garulutaw nga mga basura ang mga sarakyan. May mga appliances pa. Wara ako it nahimo kundi magtusmog pagkanaog sa LRT. Kag magpanaw hasta makalab-ot sa ginadayunan.

Ang sara namun ka bugto, kang una man rugya sa Manila, nagtawag kanakun sa cellphone samtang sa bubungan sa gindayunan nga boarding house: gakudug pero hay gakadlaw. Nayugit sa sitwasyon – sa nagarulutaw nga mga gamit halin sa kabalayan — bangud daw indi mapatihan: daw pelikula pero hay tuod gid.

Gamay nga uran, gabaha run rugya sa Manila. Bahul nga awat ang trapik. Pero sa pihak ka akun pensar, dyang uran grasya sa probinsya: makatanum dun. Mailig ruman ang suba, nga sa kadya wara run it lumot, wara run it mga bubon, mas wara it mga awis kag pantat. Pero hay wara run it sentimental kanakun sa uran. Bisan pa gindumdom ko ang mga gagmay nga hinablos nga wara run pagguwa para magrigos sa uran kang magkanta kang “Uran, uran, gapatubo ka unto ka mal-am” ukon magsipal sa danaw. Bukon run dya romantic bisan pa hasta kadya, sa gihapon, may mga pelikula diin nagauran kon magkitaay liwan ukon magbulaganay ang bida nga baye kag laki. Pero may mga love story pa nga ga-develop sa pagsiubay kang payong?

Gadura gid man ka gin-ut ang dyang pag-abot ka uran. Gapanaba kang gasto sa koryente. Nami magturog. Pero hay ma-grocery ako anay, ma-stock kang biskwit kag de-lata nga pwede kan-un bisan indi run pagrahaun hinali mag-brown-out ukon indi makaguwa bangud sa taas nga baha. Kinahanglan man magtago ka cash. Kag ang nakahalay nga mga linabhan sa sagwa, kinahanglan bul-on antes palidun.

Litrato ni Daniel Picard halin sa http://www.lostateminor.com

Pangga Gen/taga-uma@manila

Nagustuhan ko. Namun. Sadya amun istoryhanay.

Mixed review ang nabasa ko sa mga newspaper sa America. Pati man sa post ka mga abyan sa Facebook. Sara lang ang sigurado kag wara it suay: gwapo kag sexy dyang British actor nga si Henry Cavill bilang Clark Kent, mortal nga ngaran ni Superman, nga kilala man kay Kal-El sa planeta kang Krypton nga ana ginhalinan.

Kundi nga ampon tana. Amo nga duro gahambal nga ‘emo.’ Parehas ka iba, ginbasa ko man dya bilang karakterisasyon kang immigrant diin duro sa America. Sa sangka mag-asawa sa Kansas tana nagbahul. Rapit dya sa Iowa diin nakaagto ako ka isarang tuig. Amo nga nakapisik man ako sa purungkuan kang makita sa screen ang maisan. Agrikultural dyang bahin kang America nga ginatawag Midwest.

Pagkatapos kon away gani ang eksena, ilabi na sa aspeto kang pagrangga kang kalibutan, nagakatabo dya sa tag-as ng bilding kang Manhattan sa New York. Bukon lang dya para sa effect. Man-an natun nga rugya natabo ang 9/11 nga nagbag-o kang (pagpa)dalagan kang kalibutan.

Dyang pagka-emo ni Superman ang nagatuga kang affect nga ginatawag, amo nga makahambal ang sangka tawo nga naka-relate tana sa karakter, sa istorya, hay nakita na ang ana kaugalingon kag kabuhi. Tawo (human) dyang Super Hero. Kundi pinakaya na sa kita ang Iron Man 3.

Wara takun personal na-apektuhan ka anang istorya. Naawatan gani ako kang serye kang flashback. Gin-note ko dya sa akun kaugalingon: nga limitahan ang paggamit kadyang teknik sa akun nobela nga ginatapos. Bangud duro ang flashback para maintindihan natun anang ginhalinan (backstory) kag dugang maka-relate kana, slow-paced para kanakun ang pelikula. Kon naglawid pa, ma-bored dun ako.

Andut nagustuhan ko? Hay nakita ko ang epektibo nga pagsamo kang mito kag epiko sa science fiction, sa pagpakilala kanatun kadyang bag-o nga Superman, nga nagdara kanatun sa sangka uniberso kang istorya diin ang Kalibutan (as in ang Earth nga atun ginatindugan) kag Krypton (hmmm, Mars) nagabungguanay pwersa. Amo ra nga mythical (may magic, superpower, diyos kag diyosa) ang eksena kang pagkabata na, diin Kal-El anang ngaran, sa anang Kryptonite nga ginikanan. Pagkatapos nakita man natun, nabatian mismo sa diyalogo, ang mga tinaga nga stem cells, planetary alignment, DNA, kag iba pa.

“Genetics, evolutionary biology,” muno ni PJ.

“S’yempre, it’s Christopher Nolan,” sabat ko. Kon matandaan, tana ang director kang Inception. Kilala tana bilang cerebral. Gustuhan ko nga scientifically informed anang mga ginsulat, gina-direk. Pamatuod liwan dyang Man of Steel.

Amo nga ang iba nahidlaw, ginasagap ang daan nga Superman. 21st-century run gani. Wara man nagakadura ang kauna, parehas kang mito kag epiko kag anu-ano pa nga power kag magic. Ginarara lang garing dun sa kon anu-ano pa nga ingredients.Ismo. Parehas kang postmodernismo (fragments – bukon organic unity. Hal., ang The Great Gatsby nga Amerika kang 1920s ang setting pero aba, gulpi lang, may Lady Gaga nga music) kag postkolonyalismo (Hybrid ang identidad. Askal. Hal. Filipino-Chinese-American).

Nakita ko man ang traces kang evolution halin kay Charles Darwin hasta kay Richard Dawkins. Ano ang ginahambal kang evolution theory? Survival of the fittest, ilabi na kon gamay ang resources. Sa dyang sitwasyon, kon ano nga planeta ang mabilin kag magginahum. Di bala amo ang nagakatabo kadya? Kag bisan halin pa kauna. Teritoryo ang ginaawayan.

Bukon aksidente ang bokabularyo kang pelikula nga ‘my people.’ Gingamit dya pareho kang bida kag kontrabida. Nag-udyakan pa ako (a.k.a. intellectual orgasm, una ko nga nabatian sa sangka propersor ko sa kolehiyo sa UPV) sa diyalogo kang kontra: nga bayolente man anang akyson, dya ginahimo na para maprotektahan anang ‘my people.’ Rasyonalisasyon! Kag ano ang ginaduso kang pelikula, nga amo dya ang virtue kang violence sa kadya, parehas kang pagpati kang mga suicide bomber?

Bangud nabatian natun ang punto kang kontra, mahimo makasimpatiya man kita.
Kag s’yempre, starring man ang military prowess kang America. Partner ni Superman. Bisan sa pelikula lang.

Kamusta si Lois Lane, ang leading lady? Nagustuhan ko man nga bukon intimidating anang ka-gwapa. Your girl-next-door nga astig kag aram. S’yempre, ang classic nga eksena diin galupad si Superman (in full costume), sipit na ang leading lady nga journalist, backdrop ang syudad nga naguba, na-bomba. Pagkatapos ma-kiss sanda. Kilig bisan pa cliché. Bangud, ano bala, ilabi na kadya, sa sangka pisuk, sangka pitik, pwede madura ang tanan. Pero basta may lovestory, may lovelife – may kiss, okey run ang tanan.

3D amun ginlantaw. Te, kon amo kadya nga luwas sa mahal, kinahanglan mo mag-adventure paagto sa mall sa tunga kang trapik nga pinalala kang uran, wara ikaw it luyag sa Sabado it gabii kundi ang malingaw. Kag salamat, gatindug kita gihapon sa kalibutan, nagkitaay liwan kami ni PJ, kag nagustuhan dyang pelikula.

Pangga Gen/taga-uma@manila

May sabat kita rugya nga mga taga-Panay: bangud sa pagbulaganay nanday Tungkung Langit (Tungku ka Langit) kag Alunsina (Laon Sina).

Kilala n’yo sanda? Nabatian?

Siguro indi. Ako gani rugya run ako sa Manila kang makilala ko sanda. Sa libro nga Philippine Literature: A History & Anthology (Anvil, 1997) nga gin-edit nanday Sir Bienvenido Lumbera kag anang asawa nga si Ma’am Cynthia Nograles-Lumbera.

Diyos kag diyosa sanda kang Panay!

Ma-Google n’yo sanda. May flash animation nga versyon sa YouTube, isara sa mga proyekto para mapasikat andang istorya bilang pamatuod nga may kaugalingon kita nga mito (nagasugid kang ginhalinan kang mga butang kag mga diyos kag diyosa ang karakter) antes pa mag-abot ang mga pangayaw nga nagsakop kanatun kag nagtungko ka anda literatura sa atun pamensarun amo nga nawaslik sa binit ang atun mga istorya.

Ginatudlo ko dya sa klase. Nasadyahan gid ako, amo man ang mga estudyante. Sa panahon nga ginatawag postkolonyal, ang pagtudlo sangka hirikuton kang ‘re-educating the imagination.’Dya nagaumpisa kag nagakatabo bangud sa mga proyekto kang mga nauna nga henerasyon kang iskolar parehas nanday Dr. Lumbera (National Artist for Literature) kag Damiana Eugenio (nagapanguna nga iskolar sa folklore) nga nag-revive kag nag-revitalize ka atun tumandok nga literatura kag kultura paagi sa panalawsaw/riserts. Ginabalay natun ang atun literary infrastracture matapos mamarasmasan nga kinahanglan gali natun magtindug sa atun kaugalingon kag indi lang magsarig sa mga ayuda kang iba nga pungsod, ilabi na kang Kano. Kag kon magtuon man kita halin sa iba nga sibilisasyon, ria gamiton para sa pagpaugwad ka atun kabuhi kag pungsod, indi para maghimo kanatun nga suruguon hasta sa madason nga siglo.

Matun-an natun dyang pamensarun kag pag-inugali bisan sa istorya nanday TL kag Alunsina. Adlaw-adlaw gahalin si TL bangud obra na ang magtatap kang palibot. Sa balay lang si Alunsina, ga-pa-gwapa. Nagduda tana kay TL amo nga ginpa-espiyahan na sa hangin. Naman-an ni TL kundi away gid ang natabo. Ginbul-an na kang gahum si Alunsina. Amo kag nadura si Alunsina kag wara run nakita. Hasta kadya.

Sa pagkadura ni Alunsina, nakabatyag ka tuman nga kasubo si TL. Wara gali it pulos anang kabuhi kun wara anang asawa. Sa anang gahum, ginhimo na ang kalibutan kag ginpanami dya para ma-engganyo si Alunsina nga magbalik. Ang korona ni Alunsina nangin adlaw, ang mga alahas nangin bituon, kag ang husay nangin bulan.

Kon nagauran, gapati ang mga nauna nga tawo kang Panay nga dya bangud gahibi si TL. Ang daguob amo ang anang panawag kay Alunsina sa pagbalik run. Pero sa gihapon, wara magbalik si Alunsina.

Ginatudlo ko dya sa pagpakita kang archetype kang baye kag laki, kang dumaan nga pagpati kag pag-inugali (worldview & values) ukon mythical imagination vs sa rational/scientific imagination, sa pagmapa kang pagkapareho natun sa iba pa nga kultura sa kalibutan paagi sa mga dumaan nga istorya (folk literature/oral literarure parehas kang mito kag epiko). Makita natun nga magkatuhay man ang bayi kag laki pero hay patas sanda. Yin kag yang. Duro nga mga bantog nga istruktura ang ginpahimo kang mga hari hasta manggaranon nga mga tawo kadya para sa anang reyna ukon pinalangga. Ang mangin laki amo ang wara it katapusan nga pagpangita kag paghulat sa pag-abot kang sangka babayi. Si Carson McCullers, sangka Amerikano, may nasulat nga nobela kang 1940 nga nagsikat, ang The Heart is a Lonely Hunter.

Interesting nga karakter si Alunsina bangud complex tana. Ang anang pagkadura nagadara kanatun sa mga posibilidad. Sa diin tana nag-agto? Ano ang natabo kana? Diin run tana kadya?

Ginahimo ko dya nga activity (ginatawag man nga performance task) sa mga estudyante, sa porma kang flash fiction (bugu nga istorya, hal. 100-500 tinaga), fan fiction (sugpon ukon lain nga versyon), ukon re-writing (kontemporaryo nga versyon).

Nadumduman ko dyang istorya kadyang aga bangud gatarithi. Rugya ako gapungko sa guwa kang restaurant sa Boracay para sa kape kag pamahaw. Sa atubangan, ang puti nga daray-ahan. Gawaswas ang balud. Sa pihak kang dagat diin gapautaw-utaw ang pira ka baroto, ang isla kang Panay.

Kinahanglan ni TL magtabok.

Sa War Memorial Park sa Washington, D.C. Litrato kang tagsulat.

Pangga Gen/America: Snapshot

Hello, Ellis! Kamusta ang Statue of Liberty?

Na-google ko nga kilala ‘kaw man gali sa tawag nga Oyster Island.

Nakaagto ako sa New Orleans, sa French Quarter. May bar oyster rugto nga ang ngaran Desire. Rugya ko ikaw una nabatian, sa tuod lang, sa kanta nga “The Song of Annie Moore.” Pensar ko, “amo dya ang jazz, amo dya ang tagipusuon kang ginatawag nga blues.”

Desire is an oyster you pay for in a fancy restaurant, sulat ko sa Note sa smartphone.

Gin-murto ako kang kasaysayan, Ellis: ang pagsakay sa barko kang mga Europeo parehas kang pamilya ni Annie paagto sa America, lupa kang pangako. Naglubas sanda sa duro nga inspeksyon sa imo isla, ang aragyan – ang gawang – amo nga rugyan nagatindug ang estatwa ni Lady Liberty. Gin-tsek andang ulo kag buhok basi may lusa kag kutu, ang mga talinga para sa tutuli, ang baba, ang mga unto, ang dila – ang bilog nga lawas. Ginasugid ang andang habu-habus. Amo nga ang pagpasalamat: nakaabot gid man, nakaguwa, nakatabok sa Manhattan hasta makasaylo kag makaistar sa iba nga bahin kang America, bangud indi bala, tuman kalapad – may lupa para sa tanan.

Kag andut bala may French Quarter sa New Orleans diin duro ang Black kag may tumanduk sanda nga pagkaun kag paagi kang pagraha nga ginatawag Cajun kag Creole? Ah, ang French Occupation kag Slavery.

“Why do you want to come to America?” Pamangkot kang Immigration Officer kanamun kadya. Rugyan man ang TSA, ang Customs, ang U.S. Consul sa Manila. Si Annie nga naghalin sa Ireland, kadya monumento; sangka istorya nga ginapadunggan.

Ginasugid nga bukon lang duro subo sa mga istorya kang pag-apply kang mga Filipino para sa US Visa. Duro man horror. Amo nga grabe man ang kulba ko kang mag-apply ako kang 2011. Sa kaugalingon ko nga pagbuot: wara’t nagsugo, wara’t sponsor, bangud gusto ko pamatud-an sa kaugalingon nga masarangan ko. Kon amo, nangin pabaskug ko sa kaugalingon nga wara it may madura kundi ang indi pagtiraw kag ang sobra 6 ka libo nga nagasto (non-refundable application fee, pa-I.D., et.c). Nabaton ko ang B1/B2 Visa. Amo dya ang pang-turista/bisita sa mga paryente kag pagtambong sa kumperensya kag mga kaangay nga okasyon. Multiple entry sa sulod kang 10 ka tuig. Huod, ginpamangkot gid man ako ka opisyal kon sin-o kilala ko nga mga manunulat nga Americano para pamatud-an nga manunulat ako kag propesora kang literatura. Sa immigration sa JFK, ang sabat ko: “For Broadway, museums, bookstores.”

Desire is an oyster you pay for in a fancy restaurant.

Sa America run gid man ako, hambal ko sa kaugalingon samtang gasakay sa taxi halin sa airport paagto sa East Village (bahin kang Manhattan nga kilala bilang art district) kang mabatyagan ang pagsuhot kang ramig. Mayo ‘to, Spring. Ka tag-as ka mga bilding sa Manhattan! Nagmuhaw-muhaw ako sa arkitektura, sa sibilisasyon nga ginaistorya kang pisikal nga istruktura kang syudad kag sa kultura kadya nga nabasa ko kag nalantaw sa mga pelikula, nga daw gulpi ko nahangpan ang mga nauna nga henerasyon kang Filipino kon andut ginhandum nanda ang America kag parehas ni Annie, naghabus-habus (hal. ang mga TNT, “tago nang tago”).

This, this must be why they jumped ship, dugang pa sa gin-Note ko. ‘Fresh from boat,’ amo dya ang tawag sa mga Manong, sa mga Filipino old-timer, henerasyon nanday Carlos Bulosan (nakilala sa anang nobela nga America is in the Heart) kag Philip Vera Cruz (kilala nga labor leader sa komunidad kang mga Filipino sa California). Bangud indi bala, “little brown brother” kita kang America. Ang natabo, ginpasakay sa barko para mangin obrero sa plantasyon kang pinya sa Hawaii (amo nga duro mga Pinoy rugto, ilabi na mga Ilocano) hasta California (amo nga hasta kadya, rugya ang bahul nga komunidad kang Pinoy).

Wara’t monumento para kananda, ‘no?

Dumduman ko man: kasanagun kang Mayo nga ‘to, halin ako sa Dallas, Texas (apat ka oras ang flight). Nag-tren ako halin sa airport pabalik sa Manhattan, para magsakay ruman kang tren paagto sa Jersey City sa apartment ka akun amiga nga gindayunan. Ako lang isara Asyano sa ‘tong bahin kang tren, sa amo ‘to nga mga oras. Puro mga Black. Mga tin-edyer. Wara man ako nakulbaan pero nangin alerto ako sa indi-pagkahamtang. Karuluoy andang itsura, pigado gid. Hip hop ang porma. Ginpensar ko nga parehas ka duro nga mga Asyano kag Latino sa dyang pungsod, parehas ko, gusto lang man nanda mag-ugwad man.

Nadugang ko sa Note: I wondered how a country that loves rap could fear Blacks.

Sa Des Moines (dee-moy), ang kapital kang Iowa, nakaturog ako sa balay (tapos na run ang mortgage) kang sangka mal-am nga baye, taga-Pampanga. Balo kang sangka Navy. Ang matuod, ang bata na nga baye ang naghagad kanakun sa sangka okasyon. Kang magkilalahay kami, ginhawidan na gid ako; indi gid magsugot nga mabalik dayon ako sa Iowa City diin ako naka-destino (2 oras ang drive). Nagguwa kami pagkagabii ka anang bata sa paglibot sa syudad para itudo kanakun ang mga bahin diin nagakampo ang mga refugee parehas kang mga halin sa Somalia (sa liwan, ang America bilang lugar kang/para sa bag-ong kabuhi). Naistoryahan namun ang duro nga mga isyu. Isara rugya ang ‘invisibility’ kang Filipino American. Salaried professional ang kalabanan sa mga Fil Am, bukon entrepreneur parehas kang mga Indian, Koreano, Chinese. Amo dya kuno nga bilang sangka ethnic ukon minority group, hina ang atun economic power, kag kon amo, ang political power. Wara tatun gawa ginasapak. Rugyan man ang ‘kanya-kanya’ ukon mga faksyon sa komunidad: ang mga taas-sweldo parehas kang mga doktor kag nars, isut lang kananda naga-entra sa mga grupo, ilabi na kon kaimaw ang mga ‘mail-order-bride.’

Pero amo dya ang indi ko malipatan, ang nagpahibi kanakun, ang nagpadumdom sa istorya nga “The Day the Dancers Came” ni Bienvenido N. Santos: pagbalik namun kang bata na sa anang balay, nakahanda run akun kwarto nga turugan, bayo-panturog, toothbrush kag toothpaste, kag iba pa. Pagbugtaw ko, nakahanda ruman ang pamahaw. Nagtig-ang gid kag nag-adobo. Kag indi liwan magpasugot nga mabalik ako nga wara it dara: naka-ziplock run dya. I-microwave ko gilang kuno.

Huod, ginkaun ko dya tanan – namit gid – samtang galantaw kang serye kang presidential debate nanday Obama kag Romney sa CNN.

Matingala kamo nga ahaw amo lang ‘to, amo lang dya, andut nga memorable gid abi kanakun, naghiribiun gid abi ako, nga duro man mahimo nanghagad sa anda balay maghingga, nag/magpakaun hasta sa nami nga mga restaurant?

1955 pa ginsulat ni Mang Ben ang “The Day the Dancers Came” (s’yempre, ma-google n’yo ang kopya). Sa Chicago ang setting (apat ka oras nga drive halin sa Iowa City). Istorya dya ka darwa ka old-timer, sanday Fil kag Tony. Pero si Fil ang eksayted sa pag-abot ka bantog nga grupo kang mananayaw halin sa Pilipinas. Pantasya na ang mangin tour guide nanda. Nag-praktis tana kag pag-abot kang adlaw kang show, nagdara pa ka tape recorder. Pero ang natabo, wara tana sinapak. Nahadluk pa gani, nagduda kana, ang mga bata kag gwapahun nga mananayaw.

In short, tragic.

Amo nga bisan wara sa plano kag daw his-ul, nagpasugot ako maghingga. Nabatyagan ko ang sinseridad sa anang imbitasyon. Nakita ko anang kahidlaw sa Pilipinas kag aspirasyon para sa henerasyon ko kag sa mga mas bata pa. Kag parehas man ni Fil, ang anang kalipay kag pagpabugal nga may sangka Filipino nga writing fellow sa kilala nga programa kang University of Iowa. Kag gusto na makauli liwan sa Pampanga, rugya hasta mapatay, bisan pa sa ngaran na run anang balay nga ginaulian.

Ginpapili na ako kang winter coat, ginpakumkuman kang dolyar – ano nga daw kaugalingon na man nga bata ukon suud nga paryente sa kahugut ka anang hakus kag kainit kang haruk sa amun pagbulaganay.

1955, kag 2012, kag tuod gihapon ang tagipusuon, ang espiritu kang istorya ni Mang Ben! No wonder nga ginakabig dya nga classic indi lamang sa Philippine fiction in English kundi sa canon mismo kang Philippine Literature kang ika-20th nga siglo.

Ang istorya ni Annie Moore kag anang henerasyon, buhi man gihapon. Wara run nagalubas kanimo, Ellis, kundi sa scanner, sa surveillance. Na-abolish run ang slavery pero nabuslan dya kang human trafficking, human smuggling, kag labi nga nangin mahal (high risk/high stake) ang freedom, indi lang bilang konsepto kundi bilang estado ukon kondisyon, sa panahon kang globalisasyon kag konsumerismo. Bukon free ang free sa freedom.

Kag sin-o ang indi maghibi, Ellis, sa istorya kang akun propesor: sa sangka research trip na sa sangka unibersidad sa Chicago, nakita na ang bust (sculpted nga upper part) ni Mang Ben sa storage room kang library. Rugto lang nakatago, tinago – wara naka/gina-display. Ginhimo na ang tanan para madara dya pabalik rugya sa Pilipinas.

Naka-display run dya kadya sa Bienvenido N. Santos Literary Museum sa De La Salle University-Manila.

Nagpa-America kang 1941 si Mang Ben bilang iskolar (pensionado) kag wara dayon makabalik bangud sa giyera.

May oportunidad ako nga magpabilin sa America pagkatapos kang akun fellowship sa Iowa (sa pareho nga fellowship nga naagyan man ni Mang Ben), pero nag-uli ako, sa husto nga panahon, bangud wara it giyera nga natabo sa tunga kang Pilipinas kag Tsina. Indi ko kinahanglan mangin exiled writer.

Labaw sa tanan, sa mayad nga estado ang old timer nga akun nakilala, nakakadlaw kami, kag kon nagahibi man ako sa kada pagdumdom, dya bangod ginakabig ko nga manami kag masadya dya nga hitabo.

May kahilwayan gid man nga natabo, Ellis. May Friendship. Amo nga ang pagpadayon kang pakigbato, ilabi na bangod nagalain run man ang kahulugan kang tinaga nga ally sa pagpatunga kang Tsina kanatun.

Sa kadya, cheers! Miss you!

Pangga Gen/taga-uma@manila

1.Benson. Amo dya ang ngaran kang bus nga ga-byahe pa-Iloilo. Taga-banwa ang tag-iya. Kilala kang tanan ang drayber kag konduktor. Daw kilala man nanda ang tanan.

“Kay sin-o ikaw bata?”
“A, bata ni ano dya, taga ____.”

Ihatud nanda ikaw, bisan gabii run.

Bangud ang baryo, ang banwa, sangka bahul nga pamilya. Sangka puno kang kahoy nga Dao ang ginhalinan. Importante ang mayad nga pagtamdanay kag dya ginabuhi kang pagkabalaka sa isara kag isara.

2. Nagabi-ihan bangud naghulat pa kay amo kadya, kay amo kato hay nangompra pa sa Central Market, rugto pa sa Iznart.

Nagabagrong dyang bus patukad kang baryo mga alas kuwatro sa aga. Galibot sa bilog nga baryo. Gapondo sa atubangan ka inyo balay. “Dali lang, gapanghusay pa.” Hulaton na ikaw. Ikaw lang man mamayha sa iba nga mga pasahero, e. Te, bisan garalaway pa ukon wara nalab-ok ang natimpla nga Milo ni Nanay, bakwet ‘kaw kang bag kag magsaka.

3. Ginahulat mo dyang bus nga maglubas ukon ginaagtunan sa paradahan. Hay rugya napadara ni Nanay mo ang imo allowance. Kananda man ginapadara ang pira ka gantang nga bugas kag sipi kang saging kag kon anu-ano pa nga laswa kag prutas nga mahimo mo makaun, maraha, sa boarding house. Kananda mo man ginapadara ang sulat nga “Nay, indi ako makauli hay duro project. Kinahanglan ko daad kang dugang nga allowance…”

4. Nagahagrong — d’yan run ang Benson – sakay ang mga taga-Manila! “Sin-o mauli kadya nga pyesta?” Pamangkot kang kada isara sa baryo pira ka semana, pira ka adlaw, antes ang pyesta sa bulan kang Pebrero.

Pagsulod kang Benson, nagapirila run kami nga mga bata sa kudal. Basi bay mabungguan. Gapila gid abi? Hay may dara kabay nga tinapay ang mga taga-Manila! Lata-lata nga biskwit kang M.Y. San kag Rebisco. Gapanaug pa lang sa Benson, nagadinaguso run kang hakus kag haruk kang kamal-aman kag kabataan dyang mga liwan nag-uli nga mga Nene kag Inday kag Toto kag Ontoy kag Nonoy.

Pagsulod gid mismo sa balay, ginabuksan lagi ang lata kang biskwit kag panugro sa mga bata. Buta ang mga palad, ginaputos pati sa bayo. Pati man sa mga mal-am (hay para man sa mga bata nanda nga wara rugyan). Kon indi timo manugro ka tinapay, kumudon timo nga daluk kang bilog nga baryo. Kon wara man ikaw it dara nga tinapay, abu, daw ka kuripot man gid kanimo. Talagsa lang mauli.

Nasulat ko dya sa taga-uma@manila, mabasa sa Komposo ni Dandansoy. Pamangkot kanakun lang sangka abyan nga taga-Iloilo: hasta kadya gadara gihapon ka linata kang biskwit ang mga nagauli halin Manila? Daw naurungan man ako anay. Huod, hasta kadya, pati ang duro nga pinutos kang dulsi kag tsokolate. Rugyan gihapon, wara pagkaubos, ang gapurong nga mga bata. Wara run lang garing gahilera sa binit ka kudal.

S’yempre, ang linata kang tinapay kato, kadya, case kang beer dun para sa iba. “Talagsa lang man mag-Christmas,” hambal ka mga bugoy.

5. Para sa sangka bata, espesyal ang pag-agto sa Iloilo. Kinahanglan nami ang bayo. Naka-sapatos. Yehey! Shopping dya sa downtown para sa pamilya kang seaman sa pag-abot kang alote. Sapatos sa Sam’s?

Indi ko pat-ud, pero amo ‘to siguro ang una ko nga pag-agto sa Iloilo. Grade 4 ako. Nagbuol kang acceleration test paagto sa Grade 5. Regional Level. Sa Iloilo Central School. Dumduman ko nga rapit sa bintana akun bangko sa bilding rapit sa gate. Dumduman ko ang Mongol nga lapis, ang hasta tuhod nga medyas. Dumduman ko si Nanay nga gahulat sa sagwa. May balon kami nga tinanuk nga itlog.

Hasta kadya, gusto ko ang tinanuk nga itlog kon aga. Gusto ko man bilang balon.

Wara ako nagsuka sa bus. Wara naglingin akun ulo. Gusto ko mamintana.

6. Nakapa-Iloilo liwan ako kang Grade 5. Acceleration test ruman paagto sa Grade 6. Sa kadya, nakapasar ako. Buut hambalun, qualified para magsaylo sa Grade 6. “Aram-aram nga bata,” hambal nanda. Amo nga wara nagpasugot si Nanay. Basi kuno mabuang ako. Pero timo kara hay, ang matuod, hambal na sa daw amo kadya: “Masugot timo kara nga ma-promote sa Grade 6 nga indi ikaw rugto mag-first.” Dya kuno bangud hinablos ka sangka maestra sa Grade 6 ang consistent #1 sa honors roll.

Te, mother knows best kabay.

Te andut nga ginpabuol na pa ako ka eksam?

Te, indi timo magsakay sa Benson haw pa-Iloilo?

Mother knows best gid.

7.Dumduman ko man ang DP Liner kag ang Diana Russ. Mga taga-Anini-y tana dya. Hasta lang man sa banwa ang pondo, mga alas onse sa aga. Baybay anang ruta. Sa bahul nga balay kang tag-iya sa San Francisco, mas kilala sa orig na nga ngaran nga Dapdap (sangka kahoy man)nagapondo para sa pag-igma antes magpadayon larga pa-Iloilo.

Ka pira ka beses ako rugya kadya kasakay kang nagakolehiyo sa UPV sa Miag-ao.

8. Dumduman ko man ang pagbuol namun kang UPCAT kang hayskul. Sangka purong kami halin sa Dao Catholic High School. Adventure. Naghingga kami sa balay kang sangka paryente kang klasmeyt namun sa Tanza, Molo.

Adlaw ‘to kang paglubong ni Mama Openg, laon nga bugto ni Lola Tina, nanay ni Nanay, nga manug-istorya namun. Wara ako makahatud kana sa patyo. Kinahanglan ko mag-UPCAT. Indi pwede nga indi.

Isara sa ginapatihan ko nga mga rason andut nakapasar ako sa UPCAT amo ang paggiya kanakun ni Mama Openg. Wara’t patay ang budu-budu ko nga buligan na ako. Hmmm, may amo ako kadya nga ritwal (ka-echosan) sa pagsulat: nagadangup ako sa kalag ka akun kamal-aman nga mga busalian.

Story of my life.

9. Wara run it “bus kang banwa” kadya. Van dun ang ga-diretso byahe pa-Iloilo. Gina-hire. May sarakyan man dun ang tawo sa baryo. Mahatud sa bisan ano nga oras nga gusto na ang estudyante ukon sin-o man nga nagapa-Iloilo: sa banwa para sa San Jose, sa banwa para sa bus nga sa baybay ang ruta, ilabi na kadya nga sementado run ang karsada kag nami ang seaside view.

Gina-text run kadya ang pagpangayo kang allowance kang estudyante kanday nanay kag tatay nga gabira-bira panguma ukon pangisda. Gina-text, gina-PM sa Facebook, gina-Viber, gina-Skype sa nagapadara halin sa abroad.

10. Nadumduman ko dya bangud nakauli ako sa Iloilo kadyang weekend. Ano akon relasyon sa Iloilo? Sentro kang Panay hasta kadya. May pagpabugal ako: nami ang bag-ong airport, limpyo ang mga karsada, halos rugya run ang tanan nga sa Manila luwas sa nami nga mga bookstore kag pagguwa sa CCP, namit nga mga pagkaun sa barato nga presyo, laminday ang dalagan kang oras kag panghulag.

Amo dya ang syudad nga nagapatunga – tulay ko pauli sa Antique, pabalik sa Manila. Nami pamensaran pa dyang kahulugan kang mga tinaga kang paghulag: nagauli ako sa Antique, nagabalik ako sa Manila.

Buhay run ako wara makasakay sa bus.

Emosyonal gali dyang handumanan kang pagsakay sa bus: ang una nga pagbugtaw kanamun tanan ni Nanay sa mga kaagahon kang pagpa-Iloilo, halin kato hasta kadya, para mag-init kang tubig, magtimpla kang mainom kag pagraha kang makaun antes magpanaw.

Aaah, ang pagkahamtang kang buot, kang pensar, kang suroksurok, kang kalag nga matugro kang drayber kag konduktor kang bus ang padara nga sulat ukon pinutos sa balay, amo man ang anda padara.

Indi ruman takun magbalik sa pagsakay sa bus pauli, ilabi na kon duro ang harapitan kag buhay makaabot sa balay, bisan pa ihatud.

Pero magapabilin nga rugyan ang bus, gapurong gihapon sa linata kang tinapay kag duro pa nga pinutos. Rugyan lang ang bus nga masakyan liwan, rugyan lang, ilabi na para sa duro kanatun.

Sigurado ako nga mas rapuyot pa kaysa akun ang duro ninyo nga istorya parte sa pagsakay sa bus pa-Iloilo.

Vicente C. Pangantihon, Karay-a Rice Tradition Revisited (2009)

Pangga Gen/taga-uma@manila

Tuguti n’yo nga tawgon ko tanan nga Lolo Itik rugya. Taga-Tibiao tana kag nagauli kadya sa Paranaque City kaimaw anang pamilya. Bangud kang Abril 20, 1943 tana nabata, te, 70 run tana kadya, ‘no?

Nagabukas ang libro ni Lolo Itik nga Karay-a Rice Tradition Revisited (Iloilo City: Chem Printers & Traders, 2009) sa dyang pamangkot ni Sir Zafi. Dyang pamangkot kag pakigsugidanunay nanda ni Sir Zafi tuhoy sa mga gamit sa panguma ang nagtulod kana para balikan anang inagyan kaimaw ang atun mga mangunguma sa sulod kang panahon nga aktibo tana bilang opisyal kang Armed Forces of the Philippines.

Liwan na ginsuyod ang Antique, ang Aklan, pati ang Mindanao. Nakipag-istorya tana sa duro nga mga mangunguma kag ginapatihan na nga ang atun mga ritwal sa panguma kag pangkalibutan (naman-an parte sa palibot, ukon kamalayan sa Tagalog, consciousness sa Ingles) tuhoy sa agrikultura nga nasalamin ka atun bokabularyo kag mga ekspresyon, nagapamatuod kang atun materyal nga reyalidad (ang makita/mapamatud-an). Matuod para kana nga may kaugalingon kita nga sibilisasyon parehas kang ginasugid ni Pedro Monteclaro sa Maragtas (ang istorya kang napulo ka datu nga naghalin sa Borneo).

Sa Ingles nasulat ang libro. Nagaumpisa dya sa pagpakilala kang kalibutan kang Karay-a (tawag na sa mga tawo; kanatun) kag kang paray: atun pag-inugali parte rugya, aktibidades, tumanduk nga pagpati, mga ginaraha ukon pagkaun himo sa paray, mga kanta kag palantu, glosari kang mga tinaga kag ekspresyon, kag iba pa parte sa atun kultura.

Te, balikan ta ang tabungos. Kilala n’yo pa dya? Duro pa dya tulad?
(Kon sin-o may litrato pwede man mapadara. Masarigan n’yo ang husto nga pagkilala.)

Naman-an ko sa dyang libro nga ginatawag man dya nga bayoong.

Tabungos ang tawag sa ginasudlan ka paray. Gina-deposituhan, ilabi na kon nabulad run. Bangko kang paray. Bahul nga basket, rara himo sa kawayan. Hasta 5 ka kaban anang sulod. Ang mga ragkul, hasta 10. Bug-o ang tawag sa bahul nga tabungos. Buyos ang gamay nga sarang mabitbit, mapas-an, makungkong.

Kadya lang man takun kamaan kang bug-o kag buyos nga dya. Tabungos lang akon nakilala. Sa daan namun nga balay, nagapungko dya sa tambi nga may atup. Dumduman ko nga kon nagapasulod ang arosera, daw sa nagasag-ub lang rugya para sa inugpagaling. Kon may maghuram ka paray sa balay, rugya man gasaruk. Ginatakpan dya kang narara man nga daw amakan, ginapilpilan kang daw bisagra, para indi masudlan ka balabaw. Rugya kami nagatungtong para manguhit kang naputos sa saku nga birinhiun nga mani. Ginabuslot. Ay, sa pagkasarawayun man gid kanakun nga bata.

Mayad gid man nga nasulat ni Lolo Itik dyang libro. Sa pag-preserba kang mga tinaga, ma-preserba man natun ang kultura. Para man mapadayon — mabuhi parehas sa paggamit kadya sa Mother Tongue Language Based Education (MTLE) sa K+12 nga programa kang DepEd.

Nasadyahan gid ako nga nagkitaay kami kadyang libro, tulay natun sa atun kamal-aman. Gusto ko magbisa kag maghakus kay Lolo Itik, ilabi na gid kang mabasa ko ang katapusan na nga tinaga sa Foreword: “respect tradition and learn from it but don’t be enslaved by it.”

Ang pagkitaay namun kadyang libro, istorya man kang pagkitaay namun ni Ms. Bingbing Josue. Beterana tana nga reporter kang IBC 13-Iloilo. Kasimanwa kami. Pira ka liko kag tukad, pira ka taramnanan ang karayuon kang balay kang kada isara. Hayskul pa lang ako, nabatian ko run tana. Bangud sa Iloilo tana nag-eskwela kag halin katu ga-obra/ga-uli, wara tamun katabuanay sa Dao.

Hasta sangka adlaw, sa sangka pag-google ko sa tinaga nga Kinaray-a, nadara ako sa balita parte kay Lolo Itik kag anang libro. Nag-post ako sa Facebook kun sin-o ang nakakilala kana kag nabasahan ni Ms. Bingbing ang akun panawagan. Kag kilalahay gid gali sanda! Ano bala ria nga swerte?

Nagkitaay kami ni Ms. Bingbing, sa una nga higayon, sa Hotel del Rio sa Iloilo kang Hulyo 4 kadyang tuig. Nagauran-uran pero gindara na gid kanakun dyang libro ni Lolo, kaimaw ang naka-bind nga diksyunaryo sa Kinaray-a nga ipakilala kag i-istorya ko man kaninyo sa masunod nga mga adlaw.

Salamat gid kay Ms. Bingbing.

Labi nga memorable kanakun dyang libro bangud kang 2010 naumpisahan ko ruman sa sangka nutbok ang paglista ka mga tinaga sa Kinaray-a nga naangut sa lupa kag panguma (naumid man sanday nanay kag tatay kag iba pa sa baryo). Gintulod man ako ka sangka pamangkot kang abyan nga social scientist. Pamangkot na, ano ang sangka sabdyek nga mahambal ko kilala ko (gid), rapit sa akun tagipusuon, para amo dya ang buhusan kang oras kag enerhiya kag ikasarang sa pagpanalawsaw-pagtuon kag pagsulat?

Nangin klaro kanakun nga dya amo ang lupa. Mas kilala ko ang lupa kaysa tubig ukon dagat. Amo dya ang nagapabaliswa ka akun suruk-suruk, ang makapahibi kanakun. Hay angut gid dya, tabid, sa isyu kang food security, nga isyu kang Antique, kang Filipinas, kag kang duro pa nga imol nga mga lugar sa kalibutan sa panahon kang globalisasyon.

Kang 2011, nag-abot ang sangka higayon diin una napaambit ko dya sa publiko, sa kumperensya nga ginatawag AMBAGAN nga isponsor kang Komisyon ng Wikang Filipino (KWF), Filipinas Translation Institute, kag kang UP-Diliman. Gintuguluhan ko ang papel nga “Ang Bug-at kang Lamigas kag Bugas” nga halin sa titulo ka sangka istorya parte man sa sitwasyon sa bugas kag panguma sa atun nga akun nasulat (wara ako it moral nga isyu sa pagliwat te hay, kinahanglan gid man liwat-liwatun para mas mapalab-ot sa publiko, sa nagkalain-lain nga porma). Duro ang nakigbahin sa dyang kumperensya. Bilog nga Filipinas para sa pagtipon kang mga tinaga sa tuyo man nga pag-update kang Diksyunaryo ng Wikang Filipino (ang “bana,” “gahum,” kag iba pa nga mga tinaga halin kanatun ang pira run sa mga nasulod rugya).

Rugya ang kopya nga ginapaambit ko man kaninyo. 20 ka tinaga sa panguma sa Kinaray-a. Asenjo_KINARAY-A_AGRIKULTURA (PDF).

Gina-abi-abi man gid ang feedback ninyo kag pagdugang. Parehas ni Lolo Itik nga nakipag-istorya sa paghimo kadyang libro, luyag ko man dya sundon kag ipadayon nga metodo bangud ginapatihan nga mapuslanon kag mayad. Sarigan nga kilalahun man ang inyo dagyaw.

Hasta sa sunod nga Lunes, sa duro pa nga mga tinaga kag istorya sa Kinaray-a!

[contact-form]

Digital Juan Studio. 2/F, Tongan Bldg., Gen. Fullon St., San Jose, Antique.

Pangga Gen/taga-uma@manila

Salamat kananday Kristian Cordero, Gilbert Tan, Roy Aragon, kag Ma’am Tess Fortunato.

May iba pa ayhan nga tawag rugya sa Kinaray-a? Parehas abi sa Norte kang Antique? Sa mga probinsya kang Iloilo? Ukon sa mga bahin kang Mindanao nga nagahambal kang sinakut nga Kinaray-a-Hiligaynon-Cebuano (Bisaya gid/gyud, diay!)?

Ano ang nadumduman n’yo nga mga paktakon kag hurubaton nga ang sabat hal-o kang lusong?

Hmm, daw tinarsa kag tinarso tana akun madumduman. Kon gamiton kadya sa klase, mahimo interesante kag epektibo para sa mga konsepto sa Biology. May mayha kag payunu-yuno sa mga estudyante pero dyan ang kadlaw, ang ngirit, ang hirihi. Tampuhaw sa kasagad atun kamal-aman, binalaybay sa porma kang mga paktakon kag hurubaton ang andang pag-istoryahanay parte sa kinatawo kag pakighilawas.

Ang bayu sa hal-o kag lusong.

Nagala-aw ako sa bintana halin sa sangka kwarto sa ibabaw kang bahul nga balay nanday Lolo Eyas kag Lola Tina. Sa sangka bahin kang kusina sa idalum rapit sa bintana diin nagalingling ang mga dahon kang atis, nagabayu ang akun mga pakaisa nga laki.

Tag-arani. Mahimo ka himugo.

Kilala man dya sa tawag nga baye-baye. Pero para kanakun, himugo ang linabador nga nahimo sa balay nanday Lolo kag Lola katung bata ako, ukon kadya sa balay pagkatapos kang ani. Baye-baye tana ang ginabakal ko run kadya sa tindahan, naputos sa dahon kang saging.

Paano ginahimo ang himugo?

Una, ang limbuk. Amo dya ang paray nga aranyun dun. Ginaraha dya sa kawa, ginabantayan kag ginabarabaliskad para indi masunog, amo kag baywun.

Hala bayu. Pwede hasta tatlo ang gadungan ukon gabulus-bulus basta may hal-o para sa kada isara kag kakasrang sa lusong. Mapain ang labhang, ang pasi, kag ang limyo nga limbuk amo ang i-himugo.

Himugo: limbuk nga nadapun, nakumos, sa pula nga kalamay kag nakukod nga niyog, abay ang gata. Baywun ruman dya hasta magdukot, magrapuyot sa gata.

Kon may sala/kulang ako rugya ukon nalipatan, gina-abi-abi gid ang inyo komento.

Ginabayu pa lang, gamuhaw-muhaw run kami nga magparakaisa. Halin sa lusong, isaylo dya sa palanggana kag labador. Bastante para sa tanan. Halin sa mala-inumol nga partehanay hasta sa balon pauli sa balay. Amo man para sa mga magsaka ukon hapit nga mga paryente kag kasimaryo.

Permanente dyang posisyon kang lusong sa kusina. Ang mga hal-o, ginasandig sa kilid pagkatapos gamit.

Dugang nga nagabayu kang tirig-angun. Ilabi na kang bag-ong ani. Ragkul man nga mga kaldero ang ginatig-angan. Huod, daw pyesta pirme kon magtiriripon kami kanday Lolo kag Lola. Nagadakup man gid ka mga manok Bisaya para sa tinola. Gapanaug lang sa tambi sa pagkuhit-kawit kang kapayas nga ralakut, sa pagpangutol kang mga dahon kang katumbal.

Amo dya ang panahon diin senyales ang hal-o kag lusong kang kabuganaan kang sangka mangunguma. Kon san-o kag diin ang humot kang limbuk patimaan kang mayad nga aranyun bangud nangin mayad man ang panahon. Kag ang paghimo kang himugo sangka pagsaulog; pagtipon kang angkan – daw mga manok nga gina-krutay. Kruuuhay, parapit mga mayad, parayu mga kadu…

Sa dalagan kang panahon, ilabi na sa pag-abot kang teknolohiya sa panguma (hal. treser), amo man sa pagproseso kang mga naani paagto sa bugas (hal. arosera) — parehas kang halos tanan nga hirikuton nga ginakabig manwal (hal. pagpanahi, pagburda) — nangin imahe man kang kabudlay ang hal-o kang lusong.

Abaw, ang pagparamalhas ka akun mga pakaisa sa pagbayu. Ang anda reklamo kang pag-ampo. Ilabi na bangud istrikto si Lolo, indi sanda makaagto sa baryo para maglagaw ukon mag-basketball kon indi nanda matapos ang baraywun. Sin-o man bala tuod ang gusto nga tig-angun, nga daw tuod gid man nga may aswang, kon wara it may nabayu?

Dumduman ko man ang pagbayu kang linubak nga saging. Kag dya tana, imahen run kanakun kang kaimulon sa baryo, ilabi na sa mga panahon kang tagbaragyo kag Agosto. Huod, antes ang tag-arani. Tinanuk nga saging, tinanuk nga mais, hay wara pa it ani. Linubak, nga ginalaktan man kang kalamay, kundi namit man gid, hay/bisan wara it dapli.

Sa mga museo run kadya ang mga hal-o kag lusong. Ebidensya kang panahon nga ginadumdom-istorya ko rugya.

Pero may rugyan pa man nga nabilin sa mga baryo. Parehas kang litrato sa ibabaw. Halin dya sa Brgy. Gamad, ingud namun nga baryo rugto sa Dao. Salamat kay Pong kang Digital Juan Studio sa pagsabat sa lihog ko. Abaw, nabulabog man kuno ang bilog nga Gamad sa pagpanagap na.

Nabalay ni Pong dyang Digital Juan Studio pagkatapos mangin OFW sa South Korea. Ginaistorya ko dya indi lamang bilang pagpasalamat kay Pong sa anang pagdagyaw sa dyang panaysayun, kundi bilang pagkilala man kag pagdayaw sa mga parehas na nga padayon nagapaugwad ka ana ikasarang kag kaugalingon para mangin produktibo kag hilway nga tawo. Wara run it boss kundi ang ana kaugalingon nga handum.

Kamo mga kasimanwa, basi may tinago man nga litrato kang hal-o kang lusong, ukon istorya nga daw himugo sa kanamit kag kananam?

Pangga Gen/Tsika Rebyu

Mito at misteryo Katoliko sa kagandahan ng iniibig ni Mando (Paulo Avelino) na si Salome (Mara Lopez). Iisa sina Oryol at Ina, Birhen ng Peñafrancia sa “sandali ng mga mata” kaya ang pag-ibig ay isang pananalig.

Kakaibang love story ito na nagsimula sa orkidyas sa kagubatan ng Bicol, na-develop sa saliw ng gitara at awiting bayan, at aba, naghamunan saksi ang gata at sili ng Bicol express, habang s’yempre nariyan ang iconic background/karakter na Bulkang Mayon.

May lagusan na kweba, may half-nudity sa talon — ah, basta, panoorin n’yo, hindi ko napansin si Paulo sa hotness ni Mara!

New Breed Short Features – B

Opisyal na poster na nakapaskil sa CCP.

Binoto ko para sa Audience Choice ang Pukpok ng tatlong estudyante ng DLSU-Manila. Sina Joaquin Adrian Pantaleon, Immanuel Canicosa, Stephan Domingo.

Ginawa nilang astig ang isang common na karanasan, dahil organic at crispy ang dialogue, kick-ass ang acting, buo ang kwento – may perspective, at magaling ang editing.

Best Shorts B ko naman ang Sa Wakas ni Nica Santiago. Matalino ang pagkukwento ng isang sensitibong sabdyek: ang diskriminasyon sa medical help sa aborsyon lalo na ng isang mahirap na tin-edyer. Matalino para sa akin dahil subtle, suggestive, at nagustuhan ko ang karakterisasyon ng bidang babae at ama nito: may malalim na pag-unawa sa komplexidad ng tao at puno ng compassion ang dramatisasyon, kung kaya’t epektibo ang ending -na-realize ng pelikula ang affect na maaaring hangad nito, at least sa akin.:)

Nagustuhan ko rin ang Onang ni JE Tiglao. Magaling ang acting ng batang si Yssa Ramos, katambal ang ama nitong si Ronnie Lazaro. Sa akin lang, sana doon na nagsara ang pelikula sa pag-alis ng bidang bata sa kanilang lugar sa tuktok ng bundok – saan napaka-cinematic – matapos patayin ang ama nito, dahil sa incest. Nakikita ko sa isip ang pagtakbo niya palayo, ang hangin sa kanyang buhok at paa, sinasaliwan ng damo, ng langit at ulap — isang spectacular na rendition sa visual language ng masasabing justice at redemption ng bata.

Ngunit sumakay ng bus ang bata/tin-edyer papuntang Maynila para dito, sa isang gilid sa kalye, iwan ang bag. At nagsara ang pelikula sa pagbulaga sa atin ng mala-tiyanak na imahen ng sanggol. Para i-underscore sa mga manonood, na tungkol/dahil nga sa incest.

Kasama rin sa Shorts B ang The Houseband’s Wife (enjoy rin) ni Paolo O’Hara at Katapusang Labok ni Aiess Athina Alonso, na kahanga-hanga rin sa kanyang atensyon sa kondisyon ng mga mangingisda sa Cebu.

Sisikapin kong panoorin ang Ekstra, Amor y Muerte, David F, Sana Dati, The Diplomat Hotel, at siguro, pati na rin ang Shorts A. Kitakits!

Pangga Gen/taga-uma@manila

Sin-o ang masunod kay Nanay manindahan sa banwa?

Pitik-pitik ta anay, patumbo ka piso, pikpikanay.

Para wara it gamo, gabulus-bulos kami ni Nene. Dumduman ko, parehas man ang tabas ka amun mga bayo. Para patas. Lain lang ang kolor.

Gusto namun magtawas kay Nanay manindahan sa banwa kon Sabado bangud may tinapay. Buti-buti, gamurual lang, samtang gasunod-sunod bitbit ka plastic bag. May ice buko man, ice candy, ice cream. Amo dya, e, kon duro ang benta; kon mahal ang bakal kang ahente kang kalo nga buri. Ayawan man kami rara kag panuksok sa bilog nga semana samtang galantaw ka tv kon gabii.

Wara tamun it pwesto sa ralaswahan parehas ka amun mga kasimaryo kag paryente. Kadya lang tamun, wara pa it sangka dekada siguro, kang nagretiro run sanday Nanay kag Tatay sa andang mga obligasyon sa gobyerno kag magbira-bira ka panguma para sa kaugalingon nga konsumo.

Pagpaugwad kang kaugalingon nga lupa bangud labi nga nagamahal ang tanan nga produkto nga preska, natural, organic.

Amo dya nga nanamian takun manindahan kon nagauli. Bonding ruman namun dya ni Nanay, amo man ni Nene, kag iba pa nga bugto. Nami pa raad magligid sa katre pero kinahanglan aga pa madulhog. Pito ka kilometro ang rayu kang baryo sa banwa. Luwas sa mga traysikul kag motor kadya (nga habal-habal ang tawag), rugyan man ang mga dyip nga gatukad-sulod sa baryo, diretso sa San Jose. Daw nagdali run gid man ang tanan.

Pero kinahanglan aga gihapon madulhog para maabutan ang native nga itlog. Amo man kon gusto magbakal kang bisaya nga manok. Lain gid kabay tana ang sabor kang bisaya. Mas makapili man kang isda nga lab-as, kang mga paborito nga parte kang karne nga baka kag/ukon baboy. Kanami lang man gid maglagaw sa laswahan. Preska ang nakalatag sa lupa, sa hapin nga saku ukon plastic, amo man ang mga naka-display sa mga estante nga kawayan. Kon halin pa ikaw sa syudad, ka-baroto ka tanan sa imo pamatin-an. Indi run kinahanglan mag-ayu hay man-an man natun nga nagdulhog man sanda halin pa sa mas rayu nga kabaryuhanan.

Isda. Amo dya ang isara sa pinaka-importante sa mga taga-bukid kon manindahan. Daw parehas lang nga wara it Sabado nga naglubas kon wara ikaw it isda nga nabakal. “Wara-wara gid,” panghakruy ka ingud balay. “Abaw, bisan ralangkay lang sa balunggay.” Te, rugyan ang padara, ang ulayhon ukon pag-abay. Daw parehas lang bala ka ginamos kag asin nga pwede man anay ipanumbalay-huram ukon ngayo. Kon amo kadya, ang pinakabarato nga isda makasugpon run sa pagginhawa, makapadalundun sa bahaw, makapabanhaw sa mara nga tutunlan.

Litrato: Cocoy Sexcion /Facebook Album

Duro man gid, e, ang masug-alaw mo sa pagpanindahan sa banwa. Mga klasmeyt halin sa elementarya hasta sa hayskul. Kalabanan, mga nanay kag bugto kang mga miga kag migo. Maayawan lang man ikaw pangamusta, yuhum, kag istorya. Ilabi na kon nagadali run ikaw mag-uli para maudakan dun ang kamunsil, ang sirigwelas, ang himugo samtang gahulat maghigup kang mainit nga tinola, ukon kang tambo sa gata nga garalaway sa tagabang kag may igi ikaw nga surupsupun.

Pero hay may iba gali nga mga pamatan-un nga gamayha manindahan. Tuod bala dya? Hay buki kuno. Maan, lang, a.

Siguro bangud parehas kang panguma — nga budlay kag buhay mabaylo sa kwarta — baskug gihapon ang naba nga panglantaw sa lupa kag sa halos tanan nga angut rugya, parehas kang pobre nga karbaw kag mamumugon. Ako man, kang rugya run gilang ako sa Maynila maka-obra kag nakigsimpon sa mahambal mga maysarang nga tawo kag mareyalisar ko nga manggad gali ang lupa. Saku anda pamakal ukon pagsuput ka kwarta para makabakal ka kaugalingon nga lupa, pagkatapos kita sa probinsya, rugyan lang ang banglid, ang wayang. May mga miga ako nga naga-garden sa flower pot, sa mga limitado nga espasyo, andut kita tatun sa baryo, magtinamad sa pagpang-ugduk sa palibot? Kag bentaha gali ang halin sa probinsya, ukon ang may maulian nga probinsya, ilabi na kon holiday.

Grocery Time!

Siguro man bangud rugyan ang pag-grocery sa supermarket. Antes ang Mall of Antique, rugyan ruman kauna pa ang pira ka kilala nga supermarket sa San Jose. Mas sosyal kabay ang grocery. Pamatyag mo daw nagmanggaranun run gid man kamo, ilabi na kon dolyar halin sa abroad ang gaabot, nga kauna, sa San Jose gid kinahanglan mabuol.

Tuod, lingaw mag-grocery. Amo dya akun ginapaabot sa semana umpisa kang maka-obra kag maka-sweldo. Stress reliever. Parehas kang shopping. Limpyo ang supermarket, sanag, ramig. Indi run garing ikaw maka-ayu, e, hay fixed run ang presyo. Kaduro kang pirilian. Pamatyag mo man, rugya run ang tanan mo nga kinahanglanun kag gusto. Kon masarangan mo baklun, rugyan ang kumpyansya sa kaugalingon. Kon indi pa man, rugyan ang pagtawag – pangamuyo – nga maabot ang adlaw nga mabakal mo dya, gatung para labi nga magtinandus kag magsuput. Para sa iba, rugyan ang paggamit kang credit card mabakal lamang ang gusto sa kadya.

Sa Sunday/Farmers’ Market

Talagsa gilang takun ga-grocery sa supermarket. Wara man takun pagdara ka credit card kon galagaw ilabi na sa mall. Mas mabakal ko akun kinahanglanun kag gusto kan-un kadya sa Sunday Market. Kada Domingo lang mong, sa sangka parking lot nga gatigbaylo sa mga tumpok kang tindahan. Ginatawag man dya nga Farmers’ Market.

Pero ang kinalain na kadya sa mga tindahan sa atun kabanwahanan, manggaranun ang mga mangunguma nga tag-iya ka mga pwesto. Mga prodyuser kang organic, fresh, locally grown nga mga laswa, prutas, kag iba pa nga karan-unun nga na-proseso sa mga pamaagi nga makabig mayad sa lawas.

Halin ang mga produkto sa mga uma sa Tagaytay, Bulacan, pati man sa Bukidnon kag Davao. Nagapanguna nga motibasyon kang mga nagapanindahan rugya ang ikamayad kang lawas, adbokasiya sa pag-andam sa palibot, amo man ang pagsuporta sa mga gagmay nga prodyuser (kontra abi sa mga multinasyonal nga korporasyon) kag ang pagkabuhi kang ginatawag nga eco-lifestyle/living.

Bukon lang man mga laswa kag prutas ang mabakal rugya. Duro man ang mga puwesto kang handicraft, handmade kag recycled nga mga bagay, halin sa mga bayo hasta sa mga accessories. Lugar dya para sa mga indibidwal kag gagmay nga grupo nga naga-desinyo kag nagahimo kang kaugalingon nga mga produkto. Lingaw maglagaw rugya kag maglantaw. Duro imong mabuol nga ideya. Ang mga bagay nga wara natun ginasapak sa atun palibot, parehas kang mga layung nga dahon kag sanga, pwede gali mahimo nga dekorasyon.

Sa tuod lang, mahal kadya ang tanan nga ginahimo sa/ka alima. Ang manwal. Bangud budlay kag isut ukon limitado. Kontra abi sa mass-produced nga mga produkto parehas kang gatambak nga mga baratuhon nga bayo, siripalun, kag kon anu-ano pa halin sa Tsina.

Kalidad.

Amo nga mahal man gawa ang mga baligya rugya. Ang native nga itlog halin sa 10-15.00 kada sara. Tatlo ka espesyal/gourmet nga suman – 105.00 akun bayad. Ang sangka putos kang kamatis, 60-80. Ay, ang tumpok kang samlague, kamunsil – mga ginapangawit lang sa atun, 20 pataas rugya. Pati sisi-o, nakita ko liwan rugya. Ang pirme ko ginabakal amo ang saging nga sab-a – habal-habal – pilit nga mais, kamote. Ginatanuk ko dya kon aga. Ginabaylo-baylo ko dya pamahaw sa brown rice (hay buhay tig-angun kag duro ang awas pero namit kag buhay ikaw magutom) kag home-baked nga tinapay. Kaduro lang man kang pirilian kang palaman. May suki man ako rugya kang cow’s milk nga ginadapun ko sa kape kag ginaturos inom antes magturog kon gabii. Rugya ko man mabakal ang bignay (bugnay) wine nga namian ako imnun samtang gapahuway-huway pagkatapos kang obra, kag ang malunggay kag papaya concentrate nga ginainom ko man pagkatapos kaun, sangka kutsara kada adlaw. Te, wara gid man nagabuhay akun sip-on.

Nanamian pa ako hay libon akun bitbit kon manindahan. Bawal ang plastic. Kag sa nakita man ninyo sa litrato, aba, bida man rugya ang Aeta Organics. Te, duro man dya rugto sa atun. Parehas man kang mga bulak kag hilamon nga ginabaligya man rugya. Amo nga gintirawan man nanda sa balay magpadara ka sangka pungpong kang bulak kag hilamon. Garing te hay nagkarataktak dun pag-abot rugya.

Kon pwede pa lang daad maglupad, rugto takun manindahan sa amun banwa kada semana. Kag amo dya nga ginakarat takun pirme mag-uli. Gusto ko man kang steak kag sushi pero hay lain gid tana ang haruros sa tubug kang linapwahan, ilabi na kon raha sa balay, hay kon ako lang man magtola rugya, maan, daw damog.

Kitaay lang ta sa tindahan, a. Indi gid takun magmayha mamaligya sa pira ka adlaw, ilabi na sa pagpanindahan sa duro pa nga banwa.

Marco Mazzoni / http://www.lostateminor.com

Naimbitahan akong sumulat – mag-re-imagine ng kwentong aswang para sa isang proyektong libro. Nasimulan ko ito nitong Mayo, kailan adik rin ako sa paglalaro ng Candy Crush Saga, natapos nitong Hulyo. Masaya ako na nakasulat ng bagong kwento. May permiso ng editor na ibahagi muna ito sa inyo ngayon — at maraming salamat sa komento. Totoong isang alaala ng aking kabataan si Felicidad, ngunit ito ay isang kwento na, at sana kung totoo lang ang aswang…

HABANG ginigisa niya sa olive oil at shitake mushroom ang bagoong, binububudan ko ng locally-grown lalago ang aking Screaming Uwak sa sanga ng santol sa Ecoville.

Ganito namin nauunawaan ang modern love.

Bago ang amoy ng bagoong, nakapag-extract na ako ng 28 kalamansi. Walang brown sugar, walang honey. Wala ring mineral water.

Ito ang nadiskubre naming natural way sa pagdi-detox, isang paghahanda ng aming immune system para sa Felicidad Project: The Hatching of Screaming Uwak. One time only.

Ngayong umaga na. Habang naka-bluetooth sa kanya-kanya naming smartphone ang aming sandata. Laptop sa kanya. iPad sa akin. Modernization is coming in your area, text ng telecom. Goodluck sa signal. Wala akong na-google na orasyon.

‘Kailan na mangingitlog, babe?’
’84 kalamansi pa, ga.’
‘The color?’
‘Shimmering black.’
‘How do you like it?’
‘Super, ga. Thanks, ha. Napaka-supportive mo talaga.’
‘U-hum.’

Narinig ko ang pag-switch niya ng electric stove. Napupuno ang apartment ng bango ng naka-simmer na bagoong. Naamoy ko ang luya, ang bawang, ang sibuyas. Tumabi siya sa akin at hinarap ang nakabukas na laptop. Nag-slide show siya ng na-edit na mga larawan. Ito ang dagdag niyang kontribusyon: ang visualization ng laki at kulay ng mga balde na pinag-imbakan at ginamit ni Felicidad sa paglalako ng bagoong, ang probable mixture ng tubig at mga ingredients para sa isang desirable na lapot at lasa, ang desinyo at atmosphere ng bilangguan saan siya pinaniwalaang namatay, at bago rito, ang iba’t ibang mukha ni Felicidad sa mga kalsada ng Dao habang nagsusumigaw ng ‘Ginamos! Ginamos!’

Hindi niya kinailangan ng Google Translator nang una itong marinig sa akin. Last week iyon, sa Sunday Market. Pumipili ako ng celery, broccoli, carrots, cucumber. Sa pagitan ng pagtimbang at pagbayad ng mga ito, isang samyo ng hangin ang ginisang bagoong – sumayaw sa aking pang-amoy. Tumagal ito. Sumunod. Kumapit. Kahit nakapili na rin ako ng kesong puti. Maging hanggang nakapunta na ako sa kanya sa craft area saan namimili siya sa mga desinyo ng handpainted towel.

‘Ginamos,’ sabi ko, ‘ginamos ni Felicidad!’
‘U-hum.’
‘Bigla akong ginutom,ga. Parang masusuka. Sige na, let’s look for the ginamos. Hindi matatahimik ang sikmura ko hangga’t di ko ‘to matikman.’

Nag-rolling eyes siya sa akin, and off we went to look for the amazing ginamos. Natunton namin ito sa tabi ng stall ng seafood, sa likod ng fruit stand. Ilongga ang may-ari. Bumili ako ng limang bote, medium-size. Doon din at nag-almusal kami: bagoong in wheat pandesal at fresh buko juice. Kinagabihan, nag-tweet ako sa kanya: I am ready to tell my secret, ga.

SA timeline ng aking buhay, ito ang extra challenge sa pag-level-up. Isang mirage si Felicidad a.k.a. kahihiyan ng aking childhood. 10000 x over sa acne, balakubak, o siguro pagiging miyembro ng political dynasty. Para itong surot sa apartment na hindi nawa-wipe-out ng insecticide. Palaging nangangamoy. Bagoong na bagoong.

Ito ang naunawaan ko sa Panahon: ang Sandali ay pwedeng katumbas ng Habambuhay.

Kaya suhestyon niya na paslangin si Felicidad. I-assassinate, i-murder, i-drone strike. Ora mismo.

Isang folder sa aking screen ang Felicidad Project (FP). Nakabukas ito:

Entry 101: Pinaniniwalaang tubong Capiz at napadpad sa Dao, Antique (mayroon din ganitong bayan sa Capiz) sa paglalako ng ginamos noong dekada 80 ng ika-20 siglo. Sa edad na 65.

Note: Posible ring mas bata rito, o mas matanda.

Pero hindi na ako nag-abala mag-personal message sa mga kamag-anak at kababayan sa iba’t ibang social networking site. Top secret namin ito (sa amin lang ang accountability at kahihiyan, in case) dahil para rin itong subscription sa isang conspiracy theory that sounds like ‘Zombie in Manila.’ Isa ring experiment hoping to alter consciousness and behavior (“Wala na ang Sumpa! Malaya na ako sa Alaala!”) via a successful smashing – swoooosh, grrrr, cruuush – ng itlog ng Screaming Uwak. Original na imbensyon ko ito gamit ang game app.

Btw, nagkakilala kami ng pangga ko sa grad school. Pareho kaming Lit major. Matapos maipasa ang compre, we decided not to pursue thesis. Sabay namin na-realize (yes, meron ganuong sychronicity), na ayaw namin maging permanently-employed burgis). Freelance graphic artist siya, freelance game developer naman ako.

BY this time, nalipat na niya sa bowl ang ginisang bagoong. Naka-set na ang mesa. Basag niya sa aking absorption: ‘Tingin mo, mapapadali o mapapatagal ang pangingitlog dahil sa amoy? Hmm, sweetened bagoong in olive oil & shitake mushroom!’

‘High school Chemistry ba ‘yan o Quantum Physics?’
‘U-hum.’

Kumalansing ang mga kubyertos. Kulang na lang magliparan para tusukin ako. Ganito raw ako, may tendency maging sarcastic, na sa thesaurus ng kanyang utak, similar sa pagiging callous. At si Felicidad nga – pala – ang dahilan dito, ayon sa kanyang psychoanalysis nang gabing iyon ng pagtatapat ng aking sikreto. Kaya between us, siya actually ang mas atat sa hatching ng Screaming Uwak na ito. Hindi man kami naging lit prof at published/award-winning writer, paniwalang-paniwala siya sa symbolic meaning nito, sa transformative power toward my becoming a better lover and person.

‘Para mo na ring sinabi na kapag may totoong itlog, lulunukin mo nga.’

Napapisik ako, parang sinabuyan ng holy water. Aswang nga ba talaga si Felicidad? What about my parents, our relatives? Did they continue to care?

Entry 102-104: Ang Pagkabilanggo ni Feliciad sa municipal jail ng Dao. Grade 3 ako. Maaga kaming pinauwi. Felicidad, nadakup sang Aswang Squad! Balita ng Bombo Radyo, at nagsipuntahan ang lahat sa bayan sa pagsilip sa rehas ng kanyang hanggang-beywang na buhok. Iniwan ng mga taga-baryo ang kanilang kalabaw, kambing, baka, baboy at sumakay-umangkas-kumabit ng traysikel sa unang pagkakataon mayroon sila, para mapatotohanan na nahuli nga, nakaya ng Aswang Squad, ang gahum ni Felicidad! Nangitlog ito ng daan-daang kwento. Na ang totoo, pinutol ng babaeng pulis ang hanggang-beywang nitong buhok ngunit bumabalik. Dito nanggagaling ang kanyang gahum ngunit dahil napalibutan ng manunggal (ang espesyal na baging pangontra sa aswang, na donasyon ng mga taga-bukid) ang apat na sulok ng bilangguan, pati ang bintana, kung kaya’t hindi ito nakakalabas, kahit pa may mga sandaling nagiging invisible ito. Na ililipat ito kalaunan sa provincial jail sa San Jose. Siguro nga maging sa city jail sa Iloilo.

Pinalibutan rin kami sa bahay, kaming First Family. Di na ako pinapasok. Nang sumunod na linggo, lumuwas kami dito sa Manila, sa pinsan ng Nanay sa Malabon. Giniba ang lumang bahay na iyon na gawa sa purong tabla. Pinutol pati ang mga puno ng manga na inakyat ko tuwing tag-araw. Dahil ang pagkahuli ng Aswang Squad na pinamunuan ng kura paroko kay Felicidad ay kwento rin ng pagkadiskubre sa sikreto ng malinamnam niyang bagoong!

Malapot raw ito dahil sa dugo ng tao.

Masarap raw ito – nakaka-adik, yummy, delicious – dahil sa mga ingredient nitong kuko, daliri, kamay, braso, hita, atay, laman ng mga na-aswang niya!

Traditional Chinese brush painting ng alien / http://www.lostateminor.com

‘Pangitlugin mo muna ‘yang uwak na ‘yan.’
‘Can we play with it first bago i-smash?’
‘Like fondle?’
‘Sort of. Pwede ring amoy-amuyin.’
‘Vanilla.’
‘Parang ice cream.’
‘E, di, sampaguita.’
‘Nationalistic naman.’
‘Cherry blossom.’
‘Gusto ko from Arab countries.’
‘Disyerto doon.’
‘Think Cleopatra, Nile River.’
‘Egypt is in Africa! Check your Google Earth.’
‘What are we doing, ga?’
‘Waiting for the hatching of your Screaming Uwak.’
‘Really. What are-we-doing?’

Di ko narinig ang kanyang ‘u-hum.’

Nagbiyak siya ng kanyang unang pandesal at nagpahid ng ginisang bagoong. Isang diwal ang emoticon ng kanyang pagnguya.

NILAKASAN ko ang volyum ng iPad. Isang rekonstruksyon ng tik-tik-tik ang aking na-compose. Tiktik Blues. Jazzy. Tik-tik-tik mula sa bunganga ng Aswang Squad. Tik-tik-tik, mula sa sabi-sabi nila, sa hatinggabi na huhugutin ng aswang ang sanggol sa tiyan ng buntis. Tik-tik-tik na, ewan, hindi ko man lang narinig. Kaya marami ring gap, pause, silence sa komposisyong ito.

Ganito ang original na plano: Pag-hatch ng shimmering black itlog sa saliw ng Tiktik Blues, sasaluin ito ng Super Sandok na may 100 pts Lifeline at dadalhin sa Magic Kawa sa northwest ng Ecoville. Bawat lublob sa Magic Kawa, isang orasyon. Pitong beses. Hanggang maaliw kami, ma-mesmerize sa kanyang shimmering blackness. Sasabog ito, mala-tornado – swooosh, grrrr, cruuush! Pagkatapos, ang jazzy Tiktik Blues. Unti-unti, ang transisyon sa Kak-kak-kak, isang variation ng pinaniniwalaang tunog ng aswang, hanggang magiging tunog ng Ati-Atihan. Kasabay nito, slow-mo, ang mala-Instagram na pagpapalit-palit ng kulay ng screen. Lalabas ang mga bulaklak, mababangong bulaklak, maliliit na talulot – rosas, rosal, mariposa, kalachuchi, bougainvillea, gumamela.

Ang puntod ni Lola Felicidad.

MINAMASDAN ko ito sa screen. Heto na ang pangingitlog.

Dinuduyan ng Tiktik Blues ang sanga ng santol. Dinig na dinig ko.

Gumagalaw ang aking mga daliri. Heto na ang bouncy shimmering black itlog. Kak-kak-kak.

Sumusulpot na rin ang Super Sandok.

Pagkatapos, dut-dut-dut.

Pause. Pumuti ang icon ng bluetooth sa top screen ng iPad. Iisang bar ang signal sa katabing smartphone.

Natawa ako. Halakhak. Lagyan natin ng sound: Hahahahahahaha.

Mas mahaba pa rito, na parang ito ang pinaghandaan ng immune system ko, ng 112 kalamansi.

Pinagtawanan ko ang gabi ng pagtatapat ng aking sikreto, ang buong linggong paghahanda. Ha-ha-ha, isang special mission, isang operation. Pinagtawanan ko ang internet connection, ang walanghiyang telecom. Sino’ng bobolahin ko na original ang Screaming Uwak na ito, kahit pa ‘e, ano ngayon, basta nakakaaliw’? Ang Notes – ang aking literary work!

Pati ang pangga kong sarap na sarap sa kanyang pandesal na may palamang ginisang bagoong, pinagtawanan ko. Putcha, sa isip ko, parang isang kwento na panaginip lang pala ang lahat. Pero kung bakit tumatarak, tumatagos – drone strike, at nasa laman ko’t loob ang swooosh, grrr, cruuush!

Ang Makati halin sa akun bilding sa Manila, aga kang Lunes, may bagyo nga si Labuyo.

Pangga Gen/taga-uma@manila

Indi ko run pagliwanun ang duro nga mga nahambal halin sa tv, radyo, social networking site, kag sigurado, sa inyong mga sala — online kag offline. Pira lang akun ka mga punto nga nadumduman, ukon mas sakto kon hambalun nga napensar –ria balang kilat kang mga ideya nga nakita mo sa pamensarun (mind’s eye) samtang nagasaksi kang sangka hitabo, parehas kagabii:

1) Epektibo ang Gilas bilang ngaran kang Philippine Basketball Team. Pamatuod dya sa gahum kang tinaga. May birtud ang tinaga bangud may kaugalingon nga kasaysayan, kahulugan, kag kon amo, may simboliko ukon metaforikal nga papel sa atun kabuhi: nagagiya kang sangka partikular nga pitik kang pamensarun – ukon pagginawi kang utok – nga nagadikta sa atun mangin aksyon kag pag-inugali sa sangka hitabo.

Sa pagsambit kang ‘gilas,’ rugyan ang imahen kang paglupad sa pagdara kang bola, rugyan ang kapagsik sa paghulag, rugyan ang kasagad. Pakitang-gilas.

2) May ‘magic’ sa tinaga nga ‘gilas.’ Sa mga liga sa basketball parehas kang UAAP, may ginapasidunggan sa championship nga ‘the mythical 5.’ Magpakaisa ang ‘magic’ kag ‘myth.’ Pirme sa klase, sa pagtudlo kang nagkalain-lain nga sahi kang tumanduk nga literatura ukon ‘folk literature’ nga kilala man bilang ‘oral literature,’ pamangkot ka mga estudyante: ano ang kinalain kang myth kag legend hay daw parehas lang man nga nagasugid kang ginhalinan kang sangka lugar ukon butang?

Ang ‘myth’ ukon mito pirme may elemento kang magic. May gahum – supernatural powers – ang mga karakter, nga mga diyos kag diyosa.

Masugo ang hangin, nagalupad sa hangin, nagapasimpalad sa kaidadalman kang lupa, ukon sa iba pa nga bahin kang kalibutan, nga parehas sa mga mito kang Panay, may pito ka panalgan (sa sangka halintang lang kita nga mga tawo; may kaugalingon nga lugar ang mga dragon, sigbin, ragkul nga sawa, kataw, kag iba pa nga hinuptanan).

3) Bilang komunidad, naga-operate gihapon kita sa pagginawi kang tribu. Tribalism. Amo dya nga epektibo man ang slogan, ang chant – ang retorika – nga “Puso, Gilas!” Sa dyang kaso, ang Filipinas bilang sangka tribu kontra sa iba pa nga tribu. Ang atun basketball team amo ang atun epic hero. Antes makigsambuwa ukon magpanglugayawan, makita sa atun mga epiko ang paghanas kag paghanda nga ginahimo kang atun bida. Kag wara tana nagapanaw nga isarahanun. May suud tana nga abyan. Sidekick. Tsuwariwap.

Amo nga ginhimo paagi sa sangka ritwal kang pagdapun kang mga tinuro kang dugo nanday Nanay Ginbitinan, Tatay Burulakaw, kag Labing Anyag, dara huyup kag budu-budu, si Dumalapdap, para mag-imaw kay Humadapnon, ang atun bida sa epiko nga Hinilawod kang Panay-Bukidnon.

Dara man nanda ang sangka barangay kang mga uripon, sa baroto nga bulawan, amo nga bisan sa tunga kang lawud, gakanang-kanang, nga nakatakaw kang interes kang mga diwata kang Kuweba nga Tarangban sa pagpanguna ni Sinangkating Bulawan.

Labay-labay run dya tana, balik kita sa basketball. Pero hay kon i-extend natun ang diskurso, may angut man gihapon, bangud ginadara kita sa dyang punto sa puso, nga wara man it iba kundi animo, buut, dungan.

4) “Pabaskug-baskug dungan,” hambal ka atun mga mal-am. Sa Bibliya, napierde man gani kabay ni David si Goliath. Napierde gani kabay – sa katapusan – ang South Korea. Amo nga ngasal kang mga commentator, “natapos ang sumpa” kag dyang sipal kang Gilas, sangka “history in the making.” Ano bala, maka-entra sa sambuwa kang mga liga kang kalibutan sa Espanya!

5) Speaking of España sa Manila, UST kag baha ang nagapanguna nga imahen kadya sa akun pensar. Man-an natun nga samtang nagabira ang Gilas kagabii, nagawaswas man ang bagyo nga Labuyo ang ngaran. Sa Norte.

Pirme ako ginakurum kon may bagyo, daw wara gihapon naanad: bangud sa sangka pisuk, mahimo magbag-o ang tanan. Parehas man sa basketball: maagaw, matapal; pwede man maka-3 pts ang kontra.

Alas singko ang takna kang akun pagbugtaw. Pero ano nga tinamad ako kaina magbangon bisan wara man it baskug nga uran ukon hangin. Nakapangamuyo ako kang pagpasalamat sa bag-o nga adlaw, sa kamatuoran nga buhi pa liwan kita. Pagbukas ko kang Facebook sa cellphone, wara kuno it klase – sa tanan run nga level. Darwa akun klase kadyang adlaw. 9:40-11:10, 11:20-12:50. May oral exam sa nobela nga ginpabasa kananda. Napamatud-an ko man dya nga epektibo nga paagi sa pagsolbar kang kultura kang ‘cut & paste’ kag plagiarism.

Signal #1 ang Manila. Gusto ko makasiguro. Nagtawag ako sa trunkline kang unibersidad. Wara it gasabat. Pira pa ka-post ang nabasa ko nga wara gid man it klase. Nagbangon ako kag magla-aw sa terrace. Kanay ang palibot nga daw nabungol ako sa latay kang tren, sa pamukpok kang mga panday sa wara’t katapusan nga konstruksyon sa palibot.

Nagtig-ang ako kang organic brown rice. Pira run ka adlaw nga green salad, tinanuk nga mais + saging nga saba + itlog ang akun ginakaun. Nakita ko ang ralabhan, ang pira ka marka kang higku sa salug. Indi ako maka-obra – makapungko sa atubangan kang laptop para magbasa kag magsulat – kon indi limpyo ang palibot, ukon may ralabhan, paralantsahun, hurugasan sa lababo, ukon tarablug nga basura.

Isaulog ko bala dyang mga detalye kang pang-adlaw-adlaw nga kabuhi? Magpahuway sa ginakasakuan kag magkalipay sa ordinaryo, bangud rugyan ang bagyo – mahimo magbunuk sa indi magbuhay? Ukon indi pagsapakun – pabay-an anay – rugyan ang bagyo, kag mas may marahalun nga mga bagay nga dapat atupagun?

Ah, buhay magbukal ang brown rice. Nagtimpla ako kang kape, pagkatapos, naghurum sa habon kang linabhan. Nag-mop kang salug. Samtang ginahulat ang pagmara, nagbanlaw kang linabhan. Ginhalay sa sagwa, bul-un kar-un kon magbaskug ang hangin. Amo kag mag-atubang kaninyo kadyang aga kag makig-istorya. Magbaskug man ang bagyo ukon magpaiway, gusto ko isaulog indi lamang ang maka-saysayan nga mga hitabo sa kabuhi, kundi ang ordinaryo man kag pang-adlaw-adlaw.

@miamiac /Instagram

Salin mula sa Hiligaynon ni GENEVIEVE L. ASENJO

Nanalo ang orihinal na versyon ng ikatlong gantimpala sa 1997 Don Carlos Palanca Memorial Awards for Literature, kategorya ng Maikling Kuwento – Hiligaynon. Sa kasalukuyan, apat na unang gantimpala at tatlong pangalawa sa ganitong kategorya (isa na lang para maluklok sa Palanca Hall of Fame) ang hinahawakan ni Alice Tan Gonzales. Siya ang pinakapaborito kong manunulat sa Hiligaynon. Premyado rin siya sa kanyang mga binalaybay (tula), iskrip at dula, at kwentong-pambata. Naging guro ko siya noong kolehiyo sa UP in the Visayas sa Miag-ao, Iloilo. Siya rin ang may huling hawak ng NCCA Prize (2011) para sa rehiyon para sa kanyang bagong koleksyon ng mga sugilanon.

Naisalin ko ito noong 2007. Nabalikan kamakailan. Sinisikap ko pang i-retrieve mula sa mga lumang USB ang dalawa pang naisalin sa kanyang mga sugilanon. Heto muna sa ngayon at may permiso ito mula sa kanya na malathala dito. Narito rin ang isa kong papel na nabasa sa isang kumperensya, Ang Kasarian At Rehiyon sa mga Sugilanon ni Alice Tan Gonzales (PDF). – GLA

Iloilo City: Seguiban Publishing, 2009. Mabasa diri ang orihinal.

Kalungkutan. Ito ang aking nakuha sa pag-iisip sa takbo ng aking buhay. Ganito nga ba kapag tumatanda na ang isang babae?

Napaka-morbid na kaisipan para sa aking kaarawan.

Kinuha ko ang telepono. Nag-dial. Hindi na ako makakapaghintay pa.

“Hello?” Si Larry sa kabilang linya. “Gem?”

“Oo. May pupuntahan ka? Labas ‘sana’ tayo.”

“Hindi ako pwede ngayon, Gem. Papunta kami ni Dave sa Antique. May bagong klinik doon na nag-inaugurate ngayong araw. May dinner alas syete. Kailangang nandoon kami. Alam mo naman kaming mga drug pushers. Presence. Palakasan.”

“Ngayong araw?” Parang gusto kong idagdag na “birthday ko.” Pero gusto kong malaman kung talagang nakalimutan niya.

“Mam’yang gabi. Bukas na lang, pwede?”

Nanghina ang aking balikat. “Sige lang, Lar. It’s not important,” sabi ko with grand irony.

“Sige, Gem. Tawgan kita buas.”

“Goodbye, Larry,” wika ko na hindi na hinintay pa ang kanyang sagot.

Nangyari nga ang kinatatakutan ko. Kung minsan tag-isang linggo na hindi siya makakatawag. Out of town kuno siya. Sige lang. Ngunit kaarawan ko ngayon at nakalimutan niya. Kahit papunta siyang Antique kung hindi lang sana siya nakalimot sa birthday ko. Kung may pinadala lang sana siyang gift. Na flowers.

Hindi ako dapat umiyak. Pag-iisipan ko kung ano ang aking gagawin. Sobra akong anxious kung kaya’t nag-undertime ako at naghintay kung darating o di kaya’y tatawag man lang si Larry. Sana niyaya ko na lang sina Mila at Rose na magmiryenda o maghapunan. Mga kaibigan ko sila sa bangko. Pero palagi lang silang nagmamadali. May mga anak kasing maliliit.

Kinuha ko ang kard sa regalo nila Mila at Rose. Binasa. “We know you will be needing this very soon. Happy birthday.”

Ang akala nila malapit na akong ikasal. Natatawa ako. Parang iiyak. Dadalhin ko na lang siguro ang dinner set nila kay Papang. Si Papang hindi man lang nagpakita na nagugustuhan niya ang mga inuuwi ko dahil hindi siya kumporme sa mga ginagawa ko sa aking buhay. Sabi niya na mabuti lang at wala na si Mamang para makita ang aking mga pinaggagawa. Pero sa tingin ko, mas mabuti sana kung nandito lang si Mamang.

Two years ago, humingi ako ng transfer sa Iloilo upang maplantsa ko ang gusot kong buhay. Pero ang sabi ni Papa lumayo ako para hindi niya makita ang aking pagmimilagro. Hindi niya nakita si Larry. Hindi man lang nakasama si Larry sa akin sa Bacolod. Siguro matutuwa si Papang kung makikilala niya si Larry. Kaedad ko, may hitsura, mataas ang income. Detail man si Larry. Pero nasisiguro ko ngayon na hindi na talaga sila magkakakilala pa ni Papang.

Ang morbid talaga. Kailangang may kasama ako. Iniangat ko ang telepono. Sino ang aking tatawagan? Hindi rin naman makakalabas sina Mila at Rose. Sino sa mga dalaga? Si Malou? Si Jenny? Si Chato? Gabi na sila kung umuwi. Isa pa, hindi naman kami close. Nabo-bored ako sa kwentuhan namin tungkol sa sale sa department stores, bayo, sapatos, o sa buhay ng ibang tao. So, sino kaya? Si Claire! Siguro si Claire na lang. Nakilala ko si Claire last month sa birthday ni Chato. Second cousin siya ni Chato. Magaan kaagad ang loob ko sa kanya. Last week, nagkabanggaan kami sa Bargain House at nagkayayaang mag-snacks. Doon kami nakapagkwentuhan kay Freud. Maraming alam si Claire. Director siya ng isang NGO na nag-aasikaso sa mga babaeng nangangailangan ng tulong. Walang bana. Baka pwede siya.

Hinugot ko ang calling card niya sa aking wallet at nag-dial.

“Hello. Good afternoon. D’yan ba si Claire?”

“Speaking. Gemma, ikaw ‘to?”

Tumawa ako. “Alam mo.”

“Kilala ko ang boses mo. Nakatawag ka.”

“Libre ka?”

“In thirty minutes. May tinatapos lang akong problema dito sa opisina. Bakit naman?”

“Birthday ko.”

“Happy birthday! So, iniimbita mo ako sa party mo?”

“Dalawa lang tayong lalabas.”

“Ang boyfriend mo?”

“Out of town.”

“O. Sige. Sa’n mo gusto?”

“Dinner na lang, somewhere quiet. May ma-suggest ka?”

“May bago sa de Leon. “Best of Friends.”

“Sige, let’s try it. Mukhang maganda nga ang lugar nila d’yan. Ano, alas syete?”

“Eight na lang para makapag-shower pa ako.”

“Thanks, Claire.”

“Ako nga ang magpapasalamat sa’yo dahil inimbita mo.”

“Thanks dahil available ka. Medyo depressed ako ngayon, e.”

“Poor girl! Sige lang. Let’s enjoy mam’ya.”

“Sige, Claire, see you.”

“See you.”

Ibinaba ko ang telepono. Okey na kasama si Claire. Matalino. Malalim ang pananaw sa buhay. Totoong tao. Napahinto ako. Naalala ko ang pumasok sa aking isipan sa una naming pagkita sa party ni Chato – pakiramdam ko lang. Na lesbian siya. Kung tama ito, hindi kaya mali ang desisyon kong lumabas kasama siya? Pero, so what? Bakit ano’ng gagawin namin? Mag-dinner lang naman kami. At comfortable ako sa kanya. Parang iisa lang ang aming pag-iisip. Parang alter ego ko siya. Wala namang may mawawala kung mag-dinner ako kasama siya.

Alas syete ako lumabas sa boarding house. Nagwindow shopping ako at bumili ng drinks. Kung ordinaryong araw, umiinom ako ng isa o dalawang bote ng beer, kung hindi makatulog. Birthday ko ngayon, kaya champaigne. Wala naman akong regalo sa sarili ko. Isa pa, baka gusto rin naman ni Claire na uminom.

Nasa “Best of Friends” na si Claire, umiinom ng Seven-up pagdating ko. Mangilan-ngilang tao lang ang nasa restawran – may dalawang lalaki sa unahang lamesa at isang pamilya malapit sa pintuan. Pinili ni Claire ang lamesa sa pinakaloob.

“Hi! Kanina ka pa?” Tumayo si Claire. Nakasuot siya ng blouse na sleeveless at miniskirt. Seksi si Claire. Morena at matangkad. Nawala ang pagdududa kong lesbian siya.

“Mga ten minutes pa lang. Happy birthday.” Nagbeso-beso kami. Naamoy ko ang kanyang pabango. Eternity.

Umupo kami. Kaagad nilapag ni Claire ang isang pumpon ng rosas sa lamesa. “Paglabas ko sa opisina, dumaan ako sa central market para bumili ng rosas. To cheer you up.”

Parang may bumara sa aking lalamunan. Natulala ako.

“Anything wrong?”

Umiling ako at pilit na ngumiti. “Salamat sa roses.”

Lumapit ang weyter.

“Ano’ng gusto mo, Gem? Treat ko ngayon ha?”

“Oh, no! Ako ang nag-invite sa ‘yo.”

“Sige na. Hindi ako nakabili ng gift sa’yo.”

Nahiya man ako, pumayag na lang. Pareho ang aming nagustuhan – crab soup, mixed vegetables, grilled squid, sinugbang sibingan at Seven-up. Habang kumakain, napunta ang aming kwentuhan sa trabaho ko, sa kanya.

“Bored na talaga ako sa work ko,” sabi ko. “Wala talagang imagination ang trabaho ng isang teller. Walang kahulugan.”

“I know. Naging teller din ako. My first job. Tatlong buwan lang, hindi na ako nakatiis. So, bakit hindi ka mag-resign? Humanap ng iba?”

“I’m no longer young, Claire. Twenty eight na ako today.”

“If that’s what you think of your age, matanda na pala ako kung gayon. Turning thirty three na ako sa March 12. At next month na ‘yan.”

“Really? So, labas naman tayo kapag wala kang date. Para ako naman ang mag-blow-out.”

“Sure. Pero to go back sa topic, kung hindi ka happy sa bangko, humanap ka na ng ibang work habang maaga pa. Can you imagine yourself na tumanda sa trabahong walang kahulugan sa’yo? Hindi kaya maging wala ring kahulugan ang buhay mo n’yan?”

Ngumiti ako, mapakla. Kumuha ng sigarilyo at nagsindi. “Ngayon pa lang parang wala nang kahulugan ang buhay ko.”

Tumahimik si Claire. Humihintay ng aking idudugtong.

Bumuga ako. Parang gusto kong ibuga ang sakit ng aking dibdib sa babaeng ito na alam kong nakikinig sa akin. Nakakaunawa. “Ang totoo, nakalimutan ni Larry na birthday ko ngayon.”

Nilapag ni Claire ang softdrink na iniinom. “I’m sorry, Gem.”

Tumawa ako, hilaw. “Parang na-expect ko nga na makalimutan niya. Nakakalimutan niya nga mga dates namin, e.”

Umiling-iling si Claire.

“May amnesia siguro. Pusta ko magka-Alzheimer’s disease ‘yan kapag tumanda,” pilit akong nagpatawa. Hindi tumawa si Claire.

“May dala ako ritong champaigne. Inumin natin ‘to,” sabi ko na dinudukot ang bote sa plastic.

“H’wag na lang, Gem. Iuwi mo na lang ‘yan dahil babayad pa rin tayo ng corkage. Dito na lang tayo mag-order.” Sinenyasan ni Claire ang weyter. “Ano ang gusto mo?”

“Martini.”

“Dalawang martini, ‘Noy.”

“Kung alam niyang pag-usapan natin s’ya dito, hindi sana siya nakalimot,” wika ni Claire nang makaalis ang weyter. Nagsindi siya ng sigarilyo.

“Hmp! Hayaan mo siya. Bakit siya lang ang gwapo? Total nakakalbo na rin naman siya.” Parang gusto kong tadtarin si Larry. Tumawa si Claire.

“Malaki pa’ng ilong,” dagdag ko na tumatawa. Nakahalakhak si Claire. Tumatawa pa rin kami nang dumating ang weyter dala ang aming order.

“Happy birthday, Gem. May you have happier birthdays to come.”

“Thank you, Claire. Medyo naka-overcome na ako sa depression. Tawa nga talaga ang best medicine.”

Uminom kami ng aming martini.

“Dahil ba Larry forgot your birthday that’s why wala ng meaning ang buhay mo?” Binalik ni Claire ang topic.

“Sobra pa dyan. Na hindi niya naalala ang birthday ko nangangahulugang di niya ako mahal. But what is worst is dahil noong una pa lang, naramdaman ko nang hindi siya seryoso sa akin, pero pinatuloy ko pa rin. Baka pa lang ma-develop. Desperado akong makatagpo ng isang meaningful relationship. Pero hanggang diyan na lang ako. Kahit bungi o kirat hindi na tatanggap nito.”

Tumawa uli kami. Napalingon ang dalawang lalaki na kumakain sa aming unahan.

Kinuha ko ang rosas na nilapag ko sa silya. Hinaplos. “Si Ronald, ang una kong boyfriend, palaging nagbibigay sa akin ng roses. Nang hindi na dumadating sa akin ang kanyang mga roses, nakuha kong tapos na kami. Humintay ako ng taong muling magbibigay ng roses sa akin. Sa isip ko, kung may taong muling magreregalo sa akin ng roses, marahil palatandaan na ‘yan na tunay na’ng pag-ibig niya sa akin. Sincere. Ngunit pitong taon na ang aking paghihitay, hindi man lang dumating ang mga roses.”

“Parang bumabalik yata ang ‘yong depression. Mabuti siguro magdagdag tayo ng martini.” Nang tumango ako, umorder muli si Claire.

“Ang iba mong boyfriend, hindi man lang nakapagbigay?” pasiguro niya.

“Wala talaga. Namahalan siguro ng roses.” Lumunok ako ng laway.

Tumahimik lang si Claire. Napatahimik kami hanggang dumating ang aming martini.

“Para sa hinahanap mong meaningful relationship,” wika ni Claire na itinaas ang kanyang baso. “Sana mahanap mo, sooner.”

Itinaas ko rin ang aking baso at pinasaltik sa kanyang baso. Sabay kaming lumagok.

“Mabuti sana kung mabili lang ‘yan sa supermarket dahil madali,” sagot ko.

“H’wag kang mawalan ng pag-asa. Bata ka pa at very attractive.”

“Thank you, Claire. Matibay ang suporta mo sa akin.”

“At your service,” sagot ni Claire na kumukislap ang mga mata.

“Apat na ang pumalpak kong relationships,” patuloy ko. “Sa apat, ang una lang ang nagsimula ng tama. Ang tatlo, hindi na kaagad tama sa simula pa lang.”

Tahimik si Claire. Humihintay ng aking idudugtong.

Lumagok uli ako ng martini. “Si Edward, barkada ni Ronald. Ang akala ko may simpatiya siya sa akin sa nangyari sa amin ni Ronald. Depressed ako. Nagkarelasyon kami. Huli ko na nalaman na nagsasamantala lang siya.”

Lumagok uli ako. Umiinit na ang aking pisngi sa martini. “Maniwala ka na sa pagka-desperada ko, nagkarelasyon ako sa boss ko na may asawa? Cheap ko, no?”

“Depressed ka lang siguro.”

Ngumiti ako sa sagot ni Claire. Nakakaunawa nga siya. Lumagok uli ako. “Sa edad ko, gusto ko na sana mag-settle down. Pero alanganin naman kong hindi tamang pares. Maraming mag-asawa ang kilala kong nagkahiwalay.”

“Alam ko. Mga babae ang kaharap ko sa trabaho araw-araw,” sagot ni Claire.

“Nagugustuhan mo ba talaga ang work mo?” pasiguro ko sa kanya.

“Very. Nagustuhan kong magtrabaho para sa mga babae. Naiintindihan ko sila.”

“Kontento ka talaga sa work mo na nakalimutan mo na’ng mag-asawa?”
“Hindi dahil sa trabaho ko kung bakit hindi ako nag-asawa,” sabi ni Claire. “Gay ako,” dugtong niya sa mahinang boses.

Parang nabilaukan ako sa aking iniinom. Dahan-dahan kong nilapag ang baso. Parang wala akong masabi.

“I hope hindi maaapektuhan ang friendship natin sa nalaman mo ngayon. Normally, hindi ako nagsasalita. Pero dahil napaka-personal na naman ng pinag-uusapan natin, so sinabihan na lang kita.”

“Nabigla lang ako. Wala pa akong naging kaibigan na female gay,” sagot ko na parang nahihiya sa aking reaksyon.

“Sex preference lang ang kinaiba namin. Pero kung tungkol sa pag-ibig, hindi rin naman kami pahuhuli,” pahayag ni Claire na walang pag-aatubili.

“Marami ka nang relationships?” Medyo nahiya pa akong magtanong.

“Once lang.”

“Saan na siya?” patuloy ko.

“I lost her. Car accident sa Manila.” Nagbago ang itsura ni Claire. Seryoso. “1992. June 9. She was driving pauwi galing sa trabaho. Nabangga siya ng dump truck. Halos wasak ang kanyang car.”

“I’m sorry.”

“Nagbalik ako sa Iloilo nang mamatay siya. Pero hanggang ngayon, pinag-aaralan ko pa ring mabuhay na wala siya.” May lungkot sa kanyang boses.

“Mahal mo talaga siguro siya kaya wala ka nang may ipinalit sa kanya?” pasiguro ko.

“Oo. Lalo na’t gusto ko totoong relationship. May tunay na pag-ibig sa isa’t isa. Hindi laro. Hindi sex lang.”

Napangiti ako ng mapakla. “Ang sa akin namang relationships, sex lang. Walang true love.”

“Isa pang martini?” tanong ni Claire.

“Sige,” sagot ko kahit nag-iinit na ang aking pakiramdam.

Nag-order si Claire. ‘Yon at napansin kong dumadami ang mga tao sa restawran. Wala na ang isang magpamilya. Pero mga limang mesa na ang okupado. Halos mga lalaki na umiinom ng beer.

“For a true love,” toast ko sang dumating ang aming martini.

“For a true love,” sagot din ni Claire. “Madalang pa ‘yan kaysa buhok sa noo ng kalbo,” dagdag pa niya.

Tumawa kami. Gumaan ang aking pakiramdam. Lumagok.

“What was she like?”

“Sa totoo, parang ikaw.”

“Parang ako?” May pagkagulat kong ulit.

“Oo. Sa hitsura. Mestisahin din siya. Pareho ang inyong mga mata na malulungkot kahit nakatawa. Mas may sense of humor ka lang. Seryoso siya.”

Bumibilis ang paglagok ko ng martini.

“Claire, bakit?” tanong ko na nag-aalinlangan.

Tumawa si Claire. “You mean, bakit nag-gay ako?”

Tumawa rin ako. “Yes.”

Huminga si Claire, malalim. Humithit sang sigarilyo at bumuga. “Maraming reasons kung bakit nagiging gay ang isang tao. Ang maaalala kong dahilan si Daddy. Iniwan niya kami noong limang taon pa lang ako. Tumira siya sa ibang babae. Dalawa kami ng kapatid kong pinalaki ni Mommy. Kumayod siya nang todo. Hindi naman kami naghirap, pero wala kaming daddy sa pamilya. Lumaki akong si Mommy ang idol ko, at hindi ko marahil mapatawad si Daddy sa kanyang ginawa.”

Marami pa akong gustong itanong. Alam kong masasagot ni Claire dahil honest siya at comfortable sa kanyang sitwasyon. Pero baka sobra na. Nagtanong na lang ako tungkol sa kanyang pamilya. Eldest siya sa dalawa. May pamilya na ang kapatid niyang babae. Yumao na rin si Mommy niya. Kanser. Anim na taon na.

Nagtanong si Claire kung gusto ko pa ng martini.

“Eleven thirty na,” sagot ko. Sa tutuo, gusto ko pang makipagkwentuhan sa kanya pero daw nahihilo na ako.

Nagbayad si Claire. Habang naghihintay siya ng sukli, tumayo ako papunta sa ladies room. Pabaling-baling ang aking lakad. Pero binalewala ko ang mga tumitinging lalaki.

“Careful,” wika ni Claire pagbalik ko. Hinawakan niya ang aking braso.

Tumawa ako. “Let’s go,” anyaya ko na binitbit ang roses at champaigne.

“Ihahatid kita sa boarding house mo. Baka hindi mo na alam pauwi,” wika ni Claire pagtigil ng taksi.

Tumatawa akong pumasok ng taksi. “Hindi pa ako lasing, a. Pero sige. Let’s go. Para malaman mo ang lugar ko.”

Binigay ko ang adres sa drayber at sumalampak sa upuan. Pumikit. Hindi na kami nag-usap ni Claire.
N
akatulog marahil ako dahil nang dumilat ako, nakasandig na ako kay Claire at pumapaliko na sa rotonda papunta sa boarding house sa Molo. Dumukot ako sa bag pero sinabi ni Claire na siya na ang babayad dahil sasakay pa siya pauwing Jaro.

“Daan ka muna, Claire. Inumin natin ‘tong champaigne,” anyaya ko.

“Lasing ka na.”

“Hindi. I feel good na dahil nakaidlip ako. Halika na.”

“Baka mabulahaw ang mga tao d’yan kapag dadaan pa ako.”

“Hindi. May susi ako sa gate at hiwalay ang pintuan ng aking kuwarto.”

Pumayag si Claire. Binayaran ko ang taksi at pumasok kami sa gate patungo sa aking kuwarto na nasa gilid ng bahay.

“Maganda pala ang lugar mo.” Pinalibot niya ang kanyang paningin sa kwarto – sa katre, study table, mini ref, electric stove, at C.R.

“Two thousand monthly, pero nagustuhan ko ang privacy. May extension phone pa. Inumin na natin ang champaigne.” Hinubad ko ang aking blazer at inalis ang sapatos. Kumuha ng yelo sa ref at dalawang baso. Binuksan ko ang champaigne habang nilalagay ni Claire sa vase ang roses.

“Happy birthday!” bulalas ni Claire pagputok ng cork.

Umiinom kami habang nagkukwentuhan tungkol sa aking pamilya – kay Mamang na namatay noong hayskul ako, kay Papang na hindi muling nag-asawa ngunit nagwa-one-night stand kung minsan, sa tatlo kong kapatid na may mga pamilya na. Marami na kaming nainom nang mapunta ang istorya kay Toto Dodoy.

“Pinakapaborito siya ni Papang dahil pareho silang engineer. Sa Manila na siya nakatira.”

“Pinakapaborito mo rin siya sigurong kapatid dahil parang napakalungkot ng boses mo sa pagkwento sa kanya,” puna ni Claire.

Hindi ako sumagot. Parang bigla lang sumikip ang aking dibdib. Gusto kong umiyak. Lasing na marahil ako. Dinama ko ang aking pisngi. Nag-aapoy.

“Something’s wrong?” tanong ni Claire na hinahawakan ang aking braso.

“Naalala mo ang discussion natin kay Freud?” Tumango siya. “Ilang araw lang pagkatapos noon may naalala ako. Anim marahil ang aking edad dahil kalilipat lang namin sa City Heights. Mga fifteen naman siya. Siya ang pinakamatanda, ako ang bunso. Isang araw, pumasok siya sa banyo habang nakaupo ako sa basin. Ipinasok niya ang kanyang daliri sa aking ari. Hindi ko maintindihan. Pinabayaan ko lang siya. Pero malalim ‘yon. Nasaktan ako. Dumugo. Hindi ko maalala ng mabuti ang iba pang detalye, pero sigurado akong ipinasok niya ang kanyang daliri sa aking ari.” Mabagal ang aking pagkukwento. Ayaw kong magsobra o magkulang sa aking memorya.

“Curious marahil siya. At least hindi rape ang naranasan mo. Mas traumatic ang rape,” reaksyon ni Claire.

“Huli na ang trauma, Claire.” Tumahimik ako sandali. Lumagok ng champaigne at guminhawa ng malalim. “Sa graduation ball namin ni Ronald, wala kaming inulit-ulit ikuwento kundi ang aming mga plano sa trabaho, sa pagpakasal. Nangyari kami nang gabing iyon sa isang hotel. Pinakamagandang gabi sana sa aking buhay kung hindi lang kami nag-away pagkatapos.” Tumigil muna ako dahil parang nagsisikip ang aking dibdib. “He looked for the blood. Walang dugo. At hindi ako makapagbigay ng dahilan kung bakit.” Pilit akong tumawa. “Dugo lang ang hinanap niya at wala akong maibigay. Ha, ha, ha, ha.” Hindi na pilit ang aking tawa. Parang walang katapusan. Hindi ako tumigil kung hindi ako inakbayan ni Claire at tinapik sa balikat.

“Iyon na ang simula ng katapusan. Walang isang buwan at sinalo ako ni Edward. Pinagsabihan siya siguro ni Ronald sa nangyari. Ang akala niya marahil nagpalipat-lipat ako ng sex partner. Dahil depressed ako, hindi ko kaagad nakita ang tunay niyang motibo. Pero pagkatapos nilang dalawa, pakiramdam ko, wala na akong halaga. Ma-imagine mo kung bakit nagkarelasyon ako sa may asawa. Parang gusto kong ipakita sa lahat na cheap nga ako. Parang wala nang halaga kung ano man ang mangyari sa akin. Parang gusto kong parusahan ang aking sarili. At si Larry, honest ako sa kanya. Pinagtapat kong may tatlo nang nauna sa kanya. Sabi niya okey lang. Pero alam ko, hindi totoo iyon. Pinagpatuloy niya lang ang aming relasyon para sa libreng sex.”

Tumigil ako sa pagkwento. Tumulo ang aking mga luha sa aking kandungan. Nanginig ang aking katawan sa isa’t malawig na pagtangis. Naramdaman kong pinipisil ni Claire ang aking balikat, ang aking braso. Dumapa ako sa katre na aming inuupuan at umiyak. Humagulhol para sa pitong taon na nawala ang pag-ibig sa aking buhay.

Matagal ang aking naging pagtangis. Nang matapos na, naramdaman kong hinahapulas ni Claire ang aking buhok. Matagal niyang hinapulas ang buhok ko. Ang sarap damhin. Nagpa-patila. Nang-aamo. Nagpapatiwala.

“Claire, huwag ka na lang umuwi,” sabi ko na hindi umalis sa pagdapa sa katre.

Dumahan-dahan ang paghapulas niya sa buhok ko hanggang sa tumigil. Matagal siyang hindi nakasagot.

“Claire,” nilingon ko siya’t tiningnan, “if you like me…you care for me…” hindi ko maipagpatuloy ang gusto kong sabihin.

Nagkatinginan kami nang matagal. At ngumiti si Claire. “Upset ka ngayon, Gem. Baka magsisi ka sa ‘yong desisyon,” wika niya at tumayo. Kinuha niya ang kanyang bag sa lamesa. “Bigyan mo ng panahon ang iyong sarili na makapag-isip. Baka lalabas na pinaparusahan mo pa rin ang ‘yong sarili. Hindi ko gusto na mangyari ‘yan.” Bumalik siya sa katre at hinalikan ako sa pisngi. “Goodbye, Gemma. Pero magkikita pa tayo.” Tumayo siya at lumabas ng kuwarto.

Natulala ako. Iniisip ko ang aking mga nasabi. Kung nagpaiwan si Claire at may nangyari sa amin, magsisisi kaya ako kinabukasan? Ewan. Ang alam ko, napakasarap ng pakiramdam ko habang hinahapulas niya ang aking buhok. Na nauunawaan niya ako. Naisip ko na baka wala siyang masakyan. Ala-una na ng madaling-araw. Hahabulin ko sana siya, pero narinig ko na may humintong sasakyan sa harap ng bahay. Sandali lang. At muling umandar papalayo. Naiwan ako. Nag-iisa. Nilikop ako ng kalungkutan katulad ng makapal na ambon sa malamig na umaga.

Katapusan

Watercolor /Candice Davis / http://www.lostateminor.com

Mula sa SEOULMATE: MGA KWENTO

HINDI NAGKAKATUGMA ang kanyang mga mata at paa. Dahan-dahan ang kanyang mga hakbang. May bigat sa pag-aatubili. Mabilis naman na sinakop ng kanyang paningin ang buong kuwarto: hilera ng locker sa dulo, hilera ng shower sa gilid ng pader sa kanan, anim na magkasing-laking bath tub sa gitna, at limang katre sa bandang pader sa kaliwa. Lahat, sa bawat puwesto, mga babaeng nakahubad! Mag-inang nagsa-shower, magkakaibigang dalaga sa isang tub, at karamihan – matatanda. Ajumma. Lalo na ang mga nagkukuskos sa mga nakabilad sa katre, o nagkukuskusan.

Nabighani s’ya sa iba’t ibang hugis, korte, kurba, ng katawan. Ng laki at liit, tayo at luyloy ng mga suso. Ng umbok at patag ng tiyan. Ng kapal at nipis ng tatsulok na gubat ng itim na buhok sa pagitan ng mga hita ng mga nakatayo, ng mga akmang lulusong. Nahiya s’ya sa sarili sa aliw na naramdaman; sa pagkawili, sa pagkabighani. Catholic guilt, kampante n’ya sa sarili, habang nakatutok sa dalawang dalaga sa isang tub. Kapwa nakangiti ang mga ito. Natatawa pa nga sila. Masigla ang kanilang boses habang nakababad sa maligamgam na tubig. Parang wala silang sakit na nais gamutin kundi pagdiriwang ng pagkakaibigan.

Naalala niya ang tatlo n’yang kapatid na babae. Ang kanilang Inang. Ang apat n’yang tiya at sangkatutak na pinsan. Ang kanyang mga kaibigang babae sa elementarya, sa hayskul, sa kolehiyo. Naririnig n’ya ang hagikhik ng mga ito habang binubuksan ng susi ang locker. ‘Yung parang kinikiliti, na kinikilabutan, dahil walang ganito sa Pinas. At heto na nga, maghuhubad na rin s’ya – buong-buo – kitang-kita ang lahat.

At okey lang, talaga, dahil parang wala namang pakialam sa kanya ang ibang naririto.

Naalala n’ya si Tony, ang kanyang nobyo – actually fiancee – na naghihintay sa lounge. Nasa Boracay sila, masayang naghaharutan sa paliligo’t paglalangoy sa bandang grotto, nang sinabi nito na kapag mag-asawa na sila at nasa Korea na at nalulungkot siya’t nami-miss ang dagat, ito ang kanyang gawin: mag-jimjilbang.

Kinuha n’ya ang nakalawit na malaking bilugang hikaw. Tinago n’ya ito sa pouch sa loob ng locker. Sunod n’yang inalis ang relos. Ipinasok n’ya rin ito sa pouch. Pagkatapos, isa-isa, hinubad n’ya ang suot: blusa, bra, maong na pantalon, panty. Maayos n’ya itong tinupi sa loob ng locker. Pinalumpon n’ya ang nakalugay na mahabang buhok, bahagyang itinaas, saka muling binagsak. Hinayaan nito itong nakalugay. Inalis n’ya ang suot na heels at ipinasok din sa locker.

Napansin n’yang may kanya-kanyang maliit na basket ng gamit-pampaligo ang karamihan. Sarili nilang dala. Hindi ito nabanggit ni Tony.

May binigay na pakete ng shampoo at conditioner at shower gel ang babae sa counter. Ito ang ginamit n’ya sa pag-shower. Dahil bago lumusong, kailangan munang magkuskos, magsabon, magbanlaw. Naisip n’yang marahil paggalang din sa ginhawa na dala ng mainit na tubig. Nabasa n’ya sa internet na sa iilang jimjilbang, hinahaluan nila ng ginseng o green tea ito: tulong para bumuti ang daloy ng dugo, gumaling ang rayuma o ang sakit ng puso.

Nakareserba na ang susuotin n’yang hanbok pangkasal.

Sigurado s’ya sa gusto niyang mangyari ngayon. Magbibilad s’ya sa katre. Hihilata. At magpapakuskos sa ajumma. ‘Yun at lulusong s’ya’t magbabad.

Naghihintay si Tony sa lounge.

SUMENYAS ang matandang babae na mahiga s’ya sa katre, padapa. Maputi ito. Balingkinitan ngunit malulusog ang mga suso. Tan’tya n’ya, lampas singkuwenta. May paghanga s’ya’t inggit na nadama. Mahaba ang nakataling buhok ng babae. Maganda ang mukha, singkit ang mga mata.

‘Ni hao?’ Tanong n’ya para makaseguro. Tumango ang matanda at ngumiti. ‘Fe-li-pen?’ Balik nito sa kanya. ‘Nye,’ sagot n’ya, oo. Nakikita niya ang tayo ng mga letra sa Hangul. Para s’yang karne na binuhusan ng maligamgam na tubig saka sinabunan ng matanda. Ang
buo n’yang likod, pababa sa mga umbok ng pwet, hanggang sa magkabilaang paa. Mabibilis na hagod. Kasimbilis ng mga hakbang dito sa daan at subway. Saka kinuskos. Kinuskos nang kinuskos, na nakikita n’ya sa isipan ang mahabang dalampasigan ng puting buhangin ng Boracay sa nakukuhang mga libag, nahuhulog sa buhos ng tubig, at nangawala sa hangin na parang alikabok sa mga daan sa tag-araw sa Pilipinas.

Pinatihaya s’ya ng matanda. Kinipkip niya ang mga paa upang maitago ang laman ng mga hita ngunit pinalo si’ya ng babae, na parang sinasabi ‘Ano ka bang bata ka, bukaka.’ Hindi s’ya nagalit sa palong ‘yun, alam n’yang walang malisya, na parang ganun nga lang ang mga matatanda dito, tulad din noon ng kanyang lola, kaya muli, narinig n’ya sa isipan ang hagikhik nilang magkakapatid, hanggang sa bungisngis nila ng mga kaibigan sa hayskul at kolehiyo, sa kant’yawan na may tonong ‘pahiya-hiya ka pa d’yan, e, di ka na naman virgin.’

Nakaramdam s’ya ng pagka-atat na matapos na ang sandaling ito at makauwi na sila ni Tony sa kanilang apartment at makapag-internet na s’ya’t maikwento ito sa mga kapatid at kaibigan. Ito ang magiging bonding nila pagkatapos ng kanyang kasal. Bago umuwi ang mga ito sa Pilipinas.

Nagpatianod s’ya sa haplos at hagod ng mga kamay at daliri ng matandang babaeng Intsik na ito sa Korea. Ano ang sarili nitong kuwento ng pagkapadpad sa lugar na ito ng kimchi? Pinikit n’ya ang mga mata. Nakita n’ya sina Bruce Lee at Jet Li at ang magagandang
dalagang Intsik na naka-cheongsam. Kaya naalala n’ya rin si Cleopatra ng Ehipto. Dito n’ya itinigil ang sandali: isa rin s’yang diyosa tulad ni Cleopatra, na sinasabing naliligo sa gatas at honey para mapanatili ang ganda at kabataan.

Naghihintay sa lounge si Tony. Aabutin ‘to’ng jimjilbang ng tatlong oras. Pagkatapos nito, didiretso sila sa Samseong. Doon n’ya nakita, sa isang pottery shop, ang gusto n’yang panregalo sa mga biyenan. ‘Magbibigay ka rin ng regalo sa mga magulang n’ya,’ sabi ng isang kaibigan, kapwa n’ya bartender sa isang mamahaling resort sa Boracay na unang nakapag-asawa ng Koreano, ‘at dapat mahal para mahalin ka rin nila,’ kindat nito sabay tawa.

Mga gawa mula sa ceramic at pottery ng isla ng Jeju ang mga gamit pambahay sa shop na ‘yun na nadaanan n’ya sa unang pagpunta sa Gangnam. Basta naramdaman n’ya na dapat doon n’ya gastusin ang pinag-ipunan, sa damdaming ito na bumubulong na sundan n’ya kung saan s’ya liliparin ng alon, ng hangin. ‘Kung langit ang nasa itaas ng dagat, ano naman ang nasa labas ng langit?’ Naitanong n’ya kay Tony sa una nilang morning jog. Natawa lamang ang Korean- American na ito na higit isang taon nang customer nila, pabalik-balik para mag-golf, mag-dive, mag-snorkel. Dahil daw sa tanong n’yang iyon kaya nasabi ng lalaki sa sarili na s’ya na ang babaeng pakakasalan.

Adam Tai / http://www.lostateminor.com

Lumusong s’ya sa bath tub, itong han jeung mak. Sumandal s’ya at itinuwid sa pagkaupo ang mga paa. Ikinuskos n’ya sa batong pader ang balat ng likod at parang alon na nilaro-laro ng mga daliri ang tubig. Mainit. Humakop s’ya sa mga kamay at inakmang higupin. Gusto n’yang malaman kung ano ang lasa ng mainit na tubig na ito. Maalat ba tulad ng tubig-dagat? O baka naman may anghang kung kaya’t umaaso-aso? Ngunit inamoy n’ya lamang ito.

‘Tangerine,’ naiisip n’yang sasabihin kay Tony, na ito – tangerine ang amoy ng tubig sa han jeung mak na ito sa kalye ng Uijengbo – dahil gusto n’ya ang salitang ito, na alam n’yang prutas at isa ring kulay.

‘Jujube,’ naisip rin n’ya, at natawa, sa isa pang bagong salita na ito, na kasama raw ng chestnut na ilalagay n’ya sa kanyang panregalong gamit pambahay, dahil nangangahulugan ito ng anak – malusog, maganda, matalino, at magaling na apo!

Negosyante si Tony. Ito ang pagkakaalam ng kanyang pamilya at mga kaibigan. Totoo naman. May-ari ang kanyang pamilya ng isang surplus shop ng mga electronics dito sa Uijengbo, halos isang oras ang layo sa Seoul. Nakatira si Tony sa kanyang mga magulang. Maliban sa kanyang panregalo sa mga biyenan, inako n’ya rin mula sa kanyang separation pay at naipong tip ang furniture budget nila sa rerentahang apartment.

Akala ng kanyang pamilya at mga kaibigan, spoiled s’ya ni Tony, na ito ang gagastos lahat para sa kanilang kasal. Hindi nila alam maging ang pinag-ipunan n’yang panregalo. Kahit ng kanyang bridesmaid, na bestfriend n’ya noong hayskul.

Alam n’ya ito bago pa man s’ya nagka-passport. Mas nakakampante s’ya rito kaysa umasa na lang sa pera ng nobyo. Alam na n’ya na langit ang nasa itaas ng dagat, bundok ang nasa kabila o ang walang hanggan kung idi-diretso n’ya ang paningin. Gusto n’ya ng labas, makalabas, mailabas ang sarili sa mga tanong at pag-alala at walang katapusang inaasahan na kung anu-ano, o pag-asa sa kung ano.

Sa totoo lang, nasarapan s’ya sa palo na ‘yun ng matandang babae. Masakit. Narinig n’ya ang pagtama ng tsinelas sa lata sa larong tumbang preso noong kabataan n’ya sa isang kalye ng Kalibo. Damang-dama n’ya ngayon ang paghagod sa mga braso, pababa sa mga binti’t paa. Walang kasinsarap ang init ng tubig na ito, na amoy tangerine, amoy jujube!

Nag-isip pa s’ya ng isa. Isa pang kulay o prutas. Ayaw n’ya ng chestnut. May lutong ng mani at pili – ordinaryo.

Wala s’yang maisip. Sa halip, umeksena ang tanong na ‘what is love?’

Minsan isang hapon at nagsa-sunset viewing sila, na-k’wento n’ya kay Tony na napanaginipan n’ya ang kanilang honeymoon – nasa North Korea. Parang nadudurog na mangga sa blender ang mukha ng nobyo. Joke, joke, joke, agad n’yang dugtong.

Hirap magbiro sa foreigner, reklamo n’ya sa mga kaibigan pagkatapos.

Doon sa buhanginan na ‘yun ng Station 1, sa sandali ng pagdudumi ng mga paniki sa bakhawan at magkahawak-kamay sila sa muli’t muling pagkamangha sa iba’t ibang tingkad ng kahel ng papalubog na araw ng Boracay, noon n’ya naisip na love means you don’t need to be honest to the one you love, all the time. Dahil maaaring hindi pa right time para harapin ang katotohanan, halimbawa, na naaliw lang kayo sa isa’t isa. Minsan pa, isang umaga sa hotel room ni Tony bago sila lumabas para mag-breakfast, naabutan n’ya mula sa pagsa-shower na nagbibilang ito ng pera. Peso, won, U.S. dollar. Nakakita na raw ba s’ya ng U.S. dollar? Nabigla s’ya. Gusto n’yang matawa at sabihing nasa Pilipinas tayo, hindi mo ba napapansin na we love Americans here kaya s’werte kang Koreano ka, sa’yo ako na- in love?
Pero umiling s’ya. Pagkukunyari. ‘Give me, give me,’ lambing n’ya na natatawa. Akmang bibigyan s’ya ng nobyo nang dinagdag n’yang ‘just teasing you, hon.’ Joke, joke, joke.

Palagi, iiling-iling lang si Tony at matatawa rin. Kaya alam n’yang magiging happily married sila.

PINAGMASDAN n’ya ang mag-ina sa unahang tub. Nasa elementarya ang batang babae. Future ballerina, naisip n’ya, o di kaya’y gymnast. Maganda ang ina, kamukha ng mga babaeng bida sa mga Koreanobela na naka-dub sa Tagalog.

Humilig s’ya pakanan at muling inunat ang mga paa. May pares ng magaganda ring dalaga na nagkukwentuhan. Napansin n’ya na habang magkalapat ang mga balikat ng mga ito, magkahawak-kamay din. Napangiti siya.

Nilingon n’ya ang mga ajumma sa hilera ng mga katre. May mga nag-aayos ng mga gamit sa kanilang kahubdan na parang posible rin na nakahubad din sila sa kani-kanilang bahay habang nagluluto o nagwawalis. Inalala n’ya ang mukha ng kanyang Inang. Sa halip, mga kamay nitong kulubot ang higit n’yang nakikita. Hindi sila sanay mag-ina na magyakapan o maghalikan, sa tuwa man o lungkot. Walang iyakang mangyayari sa kanyang kasal. Gayunman, gustong-gusto n’ya ngayon ihilig ang ulo sa balikat ng Inang, ‘yung parang anak lang s’ya uli nito. Bigla n’ya rin na-miss ang mga kapatid at kaibigan.

Kinapa n’ya ang mga suso, kinarga, tinimbang. Pinalibot n’ya ang mga daliri rito at nilaro-laro ang mga utong, tulad ng parang pagkuskos-haplos dito ng mga daliri ni Tony. Sinalat n’ya ang mga ito sa kung anong bukol, anong tigas o lambot, pangangalay o pananakit. Napatiyad s’ya at napahinga nang malalim. Inhale, exhale; inhale, exhale.

Nakikita n’ya ang sarili: tumatakbo sa kalsada ng Uijengbo, naka-hanbok pangkasal. Naghihintay sa lounge si Tony. Didiretso sila sa Gangnam, sa pottery shop na ‘yun, bibili ng kanyang panregalo.

Matutuwa ang kanyang mga biyenan. Bukas, titingnan uli nila ang wedding hall, dadaanan ang mga kamag-anak ni Tony na tumutulong sa preparasyon, at kung anu-ano pa at marami pang iba. Simple lang ang kanilang kasal, sabi n’ya sa pamilya at mga kaibigan. Medyo tradisyonal, medyo modern.

Darating na ang mga ito sa weekend. Natutuwa at matutuwa pa ang mga ito para sa kanya, sa kanila ni Tony, lalo na dahil dadalhin nila dito sa jimjilbang na ito, na sigurado s’yang babalik-balikan n’ya, hanggang marahil madiskubre n’ya kung ano ang nasa labas ng langit.

Pangga Gen/taga-uma@manila

Mga sang-oras dun ako nakaabot. Kon dire-diretso, mga sobra lang gid man sa darwa ka oras halin sa airport sa Santa Barbara sa Iloilo hasta rugya kanamun sa uma sa bukid kang Dao sa Antique. Mga tatlo ka oras kag tunga kon idugang ang 45 minutes nga flight halin sa Manila.

Salamat sa tawhay kag dasig nga byahe. Nag-taxi ako, agi sa baybay. Amo dya ang ruta halin sa San Joaquin, urihi nga banwa kang probinsya kang Iloilo, pasulud diretso sa banwa kang Anini-y nga kon rugya sa amun sa Sur, ang pinakauna nga banwa kang Antique. Nami ang view: bukid kag dagat, sementado ang karsada.

Maagyan ang Punta Nasug. Nalaragway ko dya sa akun nobela nga Lumbay ng Dila. Madinuagun ang akun handumanan bilang bata rugya sa pagsunod kananday Auntie Nena kag Uncle Primo (sangka Maaram, kag mga suud sanda ni Auntie nga katapu kang Katilingban ni Estrella Bangutbanwa). Halin sa baryo kang Nasuli, nalatas namun ang mga aragyan paagto rugya sa pagparigos sa baybay. Ginapatihan nga mariit dyang lugar: balay kang mga tinuga kang kaidadalman parehas kang mga tamawo (nga puti) kag kataw.

Maagyan man ang kilala nga Siraan Hot Spring. Halin rugya, malantaw ang Nogas Island, sangka marine sanctuary. Pasulud sa Dao, ang ginapabugal namun nga Punta Hagdan Beach Resort. Puti ang tawag rugya kauna, kang wara pa it entrance fee. He-he.

Halin sa banwa, mga 7 ka kilometro paagto sa baryo. Mayad man ang karsada, pero bugu lang ang sementado. Ginakid-an pa gani gali. Kadyang mga nagligad nga tinuig, gapasalamat ako nga rugya sa bukid nga bahin kang banwa tamun gauli. Kauna kasurumpa man sa karayu kag kabudlay kang aragyan. Pero kadya, nagustuhan ko: makapaupluk ako rugya; indi dali-dali maguyod, magaki para maglagaw ukon mabisita.

Daw sa malipatan ko ang kalibutan kon rugya run ako sa balay. Daw wara it pagkakinahanglan kang kalibutan. Pero hay wara it patay ruman ang rumba kang mga sarakyan. May cable tv, may internet, halos tanan nga pamalay may cellphone bangud halos tanan man may OFW. Indi mo run mahambal nga manol ang mga taga-bukid. Duro run ang mga nagbag-o, amo man ang daw-sa-wara-nagbag-o. Pero hay sa sunod lang dya tana nga istorya.

Padayunon ta sa akun pamahaw nga bag-ong ani nga bugas, rikondal nga saging, pinamarahan nga isda, tinola nga hantak. Napartida run sa mga hinablus ang ginhulat nanda nga chocolate kag nakauli run sanda sa andang balay. Kar-on sa hapon, mabalik para magsipal kami kag mag-video record ka andang pagbinalaybay kag pagkanta para kay Tita Riza nanda nga kadya sa Norway dun kag Tita PJ sa Davao.

Hipus ang balay. Tunog kang kiri-kiri ang musika sa palibot. May mga sulug nga manok nga nagabalus-balus tilauk. Daw tingadlaw lang. Nagguwa si Nanay, nanagap ka atis. Wara ako nagbakal sa aragyan sa San Joaquin, hambal ko, hay man-an ko may rugya man sa balay. Nagahimus run si Tatay kang igma para sa mga manug-obra: nagapa-ani gihapon, pagkatapos ma-abreya sa pagsinaku kang uran kang nagligad nga mga adlaw. Badyet run para sa 2nd cropping ang anang namuno.

Mga laki ang nagaraha sa amun balay. Kon bukon si Tatay, kar-on sa anang pag-uli halin sa obra, ang amun bayaw nga laki. Kar-on sa gabii, mahimugo si Tatay. Hay rugya run ako, nakauli liwan.

Nagpa-Manila ang amun timbang nga Ati, nga gin-paeskwela ni Nene. Wara na gintapos ang hayskul. Kang urihi nga balita, gabusong dun.

Budlay dun mangita ka timbang, nga masarigan kag makamaan mag-obra. Mal-am run sanday Nanay kag Tatay. Pero labi man sanda nga magluya kon indi maglihuk, ukon kon wara it ginakasakuan.

Daw bisita gilang man takun rugya sa balay. Bangud ang pag-uli kadya, pagpahuway. Ka-weekend, sa Bohol ako, nagpahuway man. Nakapahuway man gid sa nakaandan nga ginakasakuan. Pero lain gid ang pag-uli rugya sa balay, bisan pa wara it duro nga gamit sa akun kwarto, nga amo ang gusto ko. Lain gid ang pamatyag. Indi ko lubos malaragway pero ibutang ta nga daw bulong dyang pag-uli pirme. Bisan halin pa katu, kanamun tanan nga magbugto. Dumduman ko kang nagakolehiyo si PJ sa UPV sa Miag-ao kag magtawag kanamun ni Nene nga nakapoy, stressed, ang advice namun pirme amo nga, “uli anay ‘to.”

Salamat nga may balay nga maulian, may pamilya kag panimalay nga maulian, kag liwan nakauli. May mga subu man nga balita sa baryo – sangka kaso kang pagpusil sa sangka bentiroy kag pagka-priso ka sangka tatay, kag pagka-stroke ka sangka pinalangga nga kasimaryo bangud nasobrahan kuno ka panglay-ang ka paray, amo dya ang lugar kag komunidad nga padayon nagabuhi kanakun.

Te, maturog ako anay. Alas dos ako nagbugtaw kaina para sa 1st flight.

May Nadungan Ako Pauli!
6:20 a.m. samtang sa taxi

Kis-a sa airport, sa terminal, sa mall, gatingala ako nga andut wara gid ako it may masug-alaw ukon mabungguan nga taga-atun. Paryente halimbawa, klasmeyt sa elementarya ukon sa hayskul ukon sa kolehiyo. Sa diin tinyo nagalagaw? He-he.

Pero kaina may nakadungan ako! Ga-pila palang pasulud sa eroplano, nasat-uman ko run, bisan gatalikod, bangud sa anang panglawasun: maribunol. Si Toto Joemart!

Taga-Oton sanda pero hay taga-baryo si Nanay na. Bugto ka amun pinakauna nga bayaw nga laki, si Mike. Hinablos si Toto Joemart kon amo. Kada magbisita dya pirme sa baryo – hay nasadyahan – naga-agto sa balay. Ilabi na kadya. Nangin close man sanda ni PJ, amun kalibaynan.

Seaman run tana kadya. Ka isarang tuig ang una nga uli kang una man makasakay. Nagkitaay kami sa sangka coffee shop rapit sa akun ginadayunan antes tana maglupad pauli rugya sa Iloilo. Figurine ni Cleopatra, diyosa kang Ehipto diin nakadungka andang barko kag naka-shopping tana ang pasalubong na kanakun.

Kahapon lang tana nag-abot. Abaw, kanami nga nagkitaay liwan kami, ilabi na bangud wara naplano – hay wara na napamaan sa Facebook – hay basi para indi run masukut ka duro nga paryente kag kilala kang pasalubong. He-he.

Te, sadya gid amun istoryahanay samtang gahulat ka na-check-in nga mga bagahe. Ga-aso-aso, daw gatap-uk lang ang kahidlaw.

Amo dya ang pinaka-importante sa pag-uli: ang pagkamustahanay, may pasalubong man ukon wara. Husto run, bahul nga pagpasalamat, nga liwan nakauli kag nagkiritaay. Mayad ang lawas kag sa mayad nga kahimtangan.

Mayad lawas. Adjective, pero hay noun man, kag verb – sa pira ka adlaw: may kaluoy ang Makaako kag ang Kalibutan sa naga-andam (kang lawas, kang obra, kang mga relasyon) kag nagapadayon tinguha.

Ah, rapit lang, gilang, ang balay!

1st FLIGHT PAULI
3:57 a.m. NAIA, Terminal 2, PAL: Salamat, safe nakaabot sa airport. Wara nangontrata ang taxi driver.

Gusto ko kang 1st flight. Bugnaw kag masaksihan ko ang pagbutlak kang adlaw. Mayad ang tiempo kadya. Kabay padayon hasta makaabot sa balay kag sa masunod nga mga adlaw.

Gusto ko kang PAL. Mas nami kag tawhay ang Terminal 2. Bisan may promo ang Cebu Pacific, ang matuod, nadiskubre ko, gamay lang man ang idugang mo sa PAL. Mas kampante ako kag mas nami ang customer service. Maka-earn pa ako kang Mabuhay Miles.

Indi ko madumduman kon kasan-o ako una nakasakay sa eroplano. Pero sigurado ako nga sa kolehiyo run. Kag laban libre ‘to: opisyal nga byahe.

Sara akun check-in baggage. Mayad wara nagsobra sa 10 kilos nga allowed sa tiket. ‘May dara ikaw nga tinapay?’ Pamangkot ni Nene kang magtawag kagabii. Hasta kadya, tinapay gihapon. Hay duro gihapon mga bata. Apat run amun hinablos.

‘Chocolate,’ sabat ko. Mas mag-an. Mabakal ruman ang duro nga mga tinapay rugya sa Manila rugto sa Iloilo kag San Jose. Bisan gani sa grocery store sa banwa. Krispy Kreme dun kuno ang pasalubong ng bayan. Nabasa ko sa sangka post sa Facebook. Gintirawan man namun dya ni PJ kang imaw pa kami rugya sa Manila hay andut daw maiwan gid rugya ang mga tawo. Namit gid man. Kag mahal. Pay indi ako mahilig sa sweets, ilabi na bangud pa-healthy-healthy diet ako. Indi ko man gusto ipasalubong dya. Budlay run mabuyo sa mahal nga panabor ang mga bata. Te, ang chocolate bay? Daw mas barato tana dya, kag sige lang hay nabuywan ruman nanda. Ha-ha-ha.

Basta linapwahan akun.

MAULI AKO!
HUWEBES, 3:00 a.m. Manila Residences, Taft Avenue: Dalikat. Hay term-break. Sa university calendar, sa Sabado pa. Hasta sa Martes. 2nd Term dun sa Miyerkules.

Amo dya ang nami sa iskedyul sa pagtudlo sa kolehiyo. Kon tapos run imong klase kag wara it aktibidad kag miting nga gakinahanglan kang imo presensya, pwede ikaw makauli. Ukon magpadayon obra (sa kaso ko, pagbasa, pagsulat — pagpanumdum kag pagpamensar) sa coffee shop ukon restaurant. Online ang submisyon ka final grade. Na-encode ko run. Automatic dya ma-submit sa deadline. Online man ang grade consultation (kon amo dya ang piliun mo). Pwede ko ma-On ang 3G sa iPhone kag ma-bluetooth sa MacBook. Wonders of technology.

Dalikat. Mapuslanon nga tinaga kag aksyon. Noun nga verb.

Ginakarat dun ako. Madapgan ko run ang hamut kang himugo. Garalaway run ako mamensar. Sige pa ang ani sa baryo. Nagtawag si Nene kagabii. Aguy, may seminar gali tana. Sige lang, makitaay gihapon kami, sa San Jose man ukon sa Iloilo.

Dalikat. Pagpangita kag pag-agkun ka oras kag lugar. Verb gid.

Sige, mapa-airport dun ako para sa first flight.